Διαιρεμένες Μνήμες 1940-1950: Το αποτύπωμα μιας ταραγμένης δεκαετίας μέσα από μια ψηφιακή έκθεση

Ψηφιακή μορφή παίρνει η έκθεση με τίτλο «Διαιρεμένες Μνήμες 1940-1950. Ανάμεσα στην Ιστορία και το Βίωμα», η οποία είχε αρχικά παρουσιαστεί στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης το διάστημα Δεκεμβρίου 2016 – Απριλίου 2017, επιφυλάσσοντας μεγάλη συγκίνηση στο κοινό.

Πολύκλειτος Ρέγκος (1903-1984), «Το πορτρέτο της γυναίκας μου στην Κατοχή, 1941-1944», Αυγοτέμπερα. Συλλογή Κωνσταντίνου Ρέγκου.

Υπερβαίνοντας τους περιορισμούς του Covid-19, ως φιλοξενούμενη πλέον στον ψηφιακό χώρο και προσβάσιμη στον ιστότοπο www.dividedmemories.de, η έκθεση ρίχνει φως στη δεκαετία 1940-1950 και αναδεικνύει το ενδιαφέρον που προκύπτει μέσα από τα προσωπικά βιώματα καλλιτεχνών και πνευματικών ανθρώπων: καλλιτεχνικά έργα, αφηγήσεις και μαρτυρίες, τεκμήρια, λογοτεχνικά, ποιητικά και ιστορικά κείμενα της ιστορικής αυτής δεκαετίας μεταπλάθουν τον πόνο, την απελπισία και τις κακουχίες, αναδεικνύουν δημιουργικά και υπαρξιακά αδιέξοδα, αντιφάσεις και ελπίδα, ανασυνθέτοντας την επίσημη Ιστορία.

Επίσης, εξετάζει την παρουσία του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης ήδη από τη δεκαετία του 1930, παρουσιάζει νέα τεκμήρια για τις εξελίξεις στη Θεσσαλονίκη κατά τη γερμανική κατοχή, το χρονικό του εκτοπισμού των εβραίων της Θεσσαλονίκης στα στρατόπεδα του θανάτου, καθώς και φωτογραφίες επιζώντων και συνεντεύξεις από εβραίους της Θεσσαλονίκης γεννημένους μετά το 1941.

Pablo Picasso (1881-1973). L’homme à l’œillet (Αφιέρωμα στον Νίκο Μπελογιάννη) «Το σκίτσο δεν είναι ατελές. Είναι ανοιχτό πάνω ακριβώς απ’ το κεφάλι του, γιατί τίποτα δε θα μπορούσε να περιορίσει τη σκέψη και τις ιδέες του. Όχι μια γραμμή. Ούτε καν μια σφαίρα..». Pablo Picasso

Η νέα, ψηφιακή εκδοχή της έκθεσης «Διαιρεμένες Μνήμες 1940-1950. Ανάμεσα στην Ιστορία και το Βίωμα» έχει ως φορείς διοργανωτές το Goethe Institut Thessaloniki, το MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης και το NS-Dokumentationszentrum Köln (Κέντρο Τεκμηρίωσης για τον Εθνικοσοσιαλισμό, Πόλη της Κολωνίας).

Περιλαμβάνει λιγότερα (ψηφιοποιημένα πια) αντικείμενα, έργα τέχνης και τεκμήρια σε σχέση με τη φυσική έκθεση που παρουσιάστηκε στη Θεσσαλονίκη το 2016, αποτελεί όμως μια πυκνή και ιστορικά σημαντική ελληνική παρουσίαση εντός του γερμανικού εδάφους πλέον, με πρωτοβουλία της Θεσσαλονίκης και των φορέων της.

Στο πρώτο, ξεκινώντας από το Έπος την Αλβανίας, παρουσιάζεται η ζωή και ο θάνατος στη γερμανική Κατοχή, με αναφορές, μεταξύ άλλων, στην πείνα και τη μαύρη αγορά, την Αντίσταση στη Θεσσαλονίκη, την Αντίσταση μέσα από λευκώματα του 1941-1945, την υποχρεωτική καλλιτεχνική έκθεση του 1942, την κηδεία του ποιητή Κωστή Παλαμά κ.ά.

Στο δεύτερο μέρος της έκθεσης, τα εκθέματα αφορούν τη μετάβαση προς την Απελευθέρωση, την Κυβέρνηση του Βουνού το 1944 με την παρουσία των καλλιτεχνών, τα Δεκεμβριανά του 1944, το ταξίδι του Ματαρόα και τη δωρεά των γάλλων καλλιτεχνών για την ελληνική Αντίσταση. Τέλος, αφορούν τον Εμφύλιο και την άρνηση του διχασμού από την πλευρά των καλλιτεχνών, καθώς και την εξορία μέσα από το παράδειγμα της Μακρονήσου. Η εικαστική έκθεση κλείνει με τη λίστα των Ελλήνων Δικαίων των Εθνών και την πρόταση για μετά το τέλος του πολέμου.

Frederick Carabott (1924-2011), Συλλογή Αλίκης Λόγη | Ιούνιος 1943. Πάνω σε φορτηγό, άγνωστο για πού! Σταματάμε έξω από το φοβερό στρατόπεδο του Νταχάου, «σταθμό» για μερικούς αγαπητότατους Εβραίους συγκρατούμενούς μας από την Θεσσαλονίκη. Ακόμη δεν ξέραμε την φρίκη που τους περίμενε.

Το πρώτο επικεντρώνει στα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα που αντιμετώπισε η εν λόγω κοινότητα, και το δεύτερο παρακολουθεί τη διαδικασία με την οποία οι αρχές κατοχής έθεσαν υπό έλεγχο, αφαίμαξαν οικονομικά και στη συνέχεια εκτόπισαν τον εβραϊκό πληθυσμό στο Άουσβιτς.

Πρόκειται για μια αναστοχαστική επιμελητική προσπάθεια που θέτει εκ νέου το θέμα της γερμανικής κατοχής, του Ολοκαυτώματος, της ελληνικής αντίστασης, της Απελευθέρωσης και του Εμφύλιου Πολέμου (1946-1949) στην Ελλάδα, μέσα από την οπτική των βιωμάτων των καλλιτεχνών, των διλημμάτων τους και της στάσης τους ως πνευματικών ανθρώπων που αντιμετωπίζουν αλληλέγγυα μια μεγάλη πολιτική, κοινωνική, και, τελικά, ανθρωπιστική κρίση.

Η έκθεση υλοποιείται με την οικονομική υποστήριξη του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον του Υπουργείου Εξωτερικών της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Παράλληλα, ο δίγλωσσος (ελληνικά-γερμανικά) κατάλογος που κυκλοφορεί αποτυπώνει την έκθεση που οργανώθηκε και παρουσιάστηκε το 2016-2017.

Κώστας Μεγαλοκονόμου (1914-1992). Στιγμιότυπο από την κηδεία του Κωστή Παλαμά, 27/2/1943 | © Μουσείο Μπενάκη/Φωτογραφικά Αρχεία.

Δευτέρα 15 Νοεμβρίου 2021 ǀ 20:00 (ώρα Ελλάδος)
Εγκαίνια της ψηφιακής έκθεσης «Διαιρεμένες Μνήμες 1940-1950. Ανάμεσα στην Iστορία και το Bίωμα» στο Κέντρο Τεκμηρίωσης για τον Εθνικοσοσιαλισμό της Πόλης της Κολωνίας.
Η εκδήλωση θα μεταδοθεί ζωντανά σε livestreaming από τον σύνδεσμο https://youtu.be/TYCYGtQV98Q

Καλωσόρισμα
Dr. Annemone Christians-Bernsee
Εντεταλμένη Διευθύντρια του Κέντρου Τεκμηρίωσης ΕΣ της Πόλης της Κολωνίας

• Henriette Reker, Δήμαρχος Κολωνίας
• Κωνσταντίνος Ζέρβας, Δήμαρχος Θεσσαλονίκης
• Beate Köhler, Διευθύντρια του Goethe-Institut Θεσσαλονίκης
• Δαυίδ Σαλτιέλ, Πρόεδρος του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδας, Πρόεδρος της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης
• Ανδρέας Τάκης, Πρόεδρος ΔΣ του Μητροπολιτικού Οργανισμού Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης (MOMus)

• Ντένης Ζαχαρόπουλος, Επιμελητής και τέως Καλλιτεχνικός Διευθυντής του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης

Νίκος Εγγονόπουλος (1907-1985) «Εμφύλιος πόλεμος, 1948» Λάδι σε μουσαμά, 52,5×41,5 εκ.. Συλλογή Ελένης Εγγονοπούλου.

Η πρώτη εκδοχή της έκθεσης που παρουσιάστηκε με τα πρωτότυπα έργα και τεκμήρια στο Μακεδονικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης το 2016 ήταν μία πρωτοβουλία του Goethe-Institut Thessaloniki σε συνδιοργάνωση με το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης και το Deutsches Historisches Museum του Βερολίνου.

Γνώμονάς της υπήρξε η πολιτιστική και εικαστική πραγματικότητα και οι διάφορες εκφράσεις της κατά την περίοδο της γερμανικής Κατοχής, της ελληνικής Αντίστασης, της Απελευθέρωσης το 1944 και του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949) στην Ελλάδα. Η έκθεση έφερε αντιμέτωπες τις αφηγήσεις μέσα από έργα πνευματικών ανθρώπων και καλλιτεχνών με τις κυρίαρχες ιδεολογικές αναπαραστάσεις, σημειώνοντας, επίσης, σημαντικά ιστορικά θέματα που σε μεγάλο βαθμό παραμένουν εκκρεμή, όπως η μετάλλαξη της ελληνικής κοινωνίας μέσα και από την περίπτωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.

Κατερίνα Χαριάτη-Σισμάνη (1911-1996) «Πορτρέτο συνεξόριστης: Το κορίτσι που τρελάθηκε στην εξορία», 1951, Λάδι σε κόντρα πλακέ, 35,5×27,2 εκ. | Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη

Η επιλογή των εκθεμάτων, ως προς τη συμβολή του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, κάλυπτε ένα ευρύ φάσμα έργων (ζωγραφική, σχέδια, χαρακτική, φωτογραφία, γλυπτική, αφίσες, γελοιογραφία, βίντεο, φιλμς, λευκώματα), τεκμηρίων (έγγραφα ιδιωτικών και δημόσιων αρχείων, εκδόσεις, αντικείμενα, επιστολές, ταινίες ντοκιμαντέρ) και εκφράσεων (λογοτεχνικά κείμενα κτλ), τόσο ως άμεσες μαρτυρίες και συμμετοχή στα γεγονότα, όσο και ως διαφοροποιημένες αφηγήσεις μέσα στο χρόνο.

Με τον τρόπο αυτό επιχειρούσε σε ένα βαθμό  να φωτίσει  πτυχές της διαπραγμάτευσης της μνήμης και σε σχέση με την ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Εστιάζοντας στη συνθετότητα της ιστορίας και τις διαφοροποιήσεις των βιωμάτων, ήρθε αντιμέτωπη τόσο με τη συναισθηματική διάσταση των βιωμάτων των ανθρώπων όσο και με την ψυχρή τυποποίηση των ιδεολογημάτων. Η έκθεση συνολικά επιχειρούσε να μεταφέρει, για το κοινό που ίσως δεν ξέρει την εποχή ή την ιστορία, συγκινήσεις και εμπειρίες που μετουσιώνουν με νέους τρόπους τα βιώματα της συγκεκριμένης εποχής και κοινωνίας.

Γιάννης Τσαρούχης (1910-1980). Η σύλληψη τριών κομμουνιστών που αντιδρούν αναλόγως. Ο πρώτος παρεδόθη, ο άλλος παλεύει, ο τρίτος είναι κάτω από το κρεββάτι. Πρώτες μέρες του κινήματος, 1944 | Νερομπογιά σε χαρτί, 17,4×25,8 εκ., Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη, αρ. ευρ. 796.

Η δημιουργία από το 1940 έως το 1950, όπως συγκεντρώθηκε στην έκθεση παρουσίαζε μια βαθύτατα προσωπική κραυγή του ανθρώπου, τόσο μπροστά στη φρίκη του πολέμου, όσο και μπροστά στο θαύμα της φύσης και της ζωής.

Η στάση των καλλιτεχνών και των πνευματικών ανθρώπων, χωρίς να χαρίζεται στον κατακτητή, στον βασανιστή, στον σφετεριστή,  χωρίς να ενδίδει ποτέ στη χυδαιότητα που αποτελεί καθημερινό βίωμα των ανθρώπων σ’ όλη αυτή τη δεκαετία, διατηρεί συνεχώς ανοιχτό ένα παράθυρο φωτός μέσα στη γενική συσκότιση και αποδέχεται με μεγάλη γενναιοδωρία και τον πιο δύσκολο διάλογο, προκειμένου να ξορκίσει το μίσος, τη μισαλλοδοξία και το θάνατο που κυριαρχούν.

Οι εξορίες, το Βουνό, η φυγή, οι μετακομίσεις, ο εκπατρισμός, η απομόνωση δεν τους εμπόδισαν να αρνούνται τον πόλεμο και τη βία και να κρατήσουν ανοιχτό το διάλογο ανάμεσά τους, παρόλες τις διαφορές τους. Στα περιοδικά, στις εκδόσεις, στο θέατρο, στις συγκεντρώσεις της πνευματικής ζωής, σ’ όλη αυτή την περίοδο συναντά κανείς τις πιο τολμηρές, ανθρώπινες και ευρηματικές στάσεις αντίστασης, όχι μόνο ως δράση πολιτική, αλλά κυρίως ως στάση ζωής και ως πρωταρχικό όρο της τέχνης.

Μέρος της ερευνητικής προσπάθειας επικεντρώθηκε επίσης στη Θεσσαλονίκη, στην ιδιαιτερότητα της γεωπολιτικής της θέσης, της προπολεμικής κοσμοπολίτικης κοινωνίας της, της οικονομίας και της ιστορίας που μεταβάλλει τραγικά το Ολοκαύτωμα των Εβραίων κατοίκων της.

Ασαντούρ Μπαχαριάν (1924-1990), «Προσωπογραφίες πολιτικών κρατουμένων στις φυλακές Αβέρωφ» | MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (Συλλογές Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης)

Ειδικά η συμβολή του Εβραϊκού Μουσείου περιέλαβε ανέκδοτα ιστορικά τεκμήρια (έγγραφα, φωτογραφίες, μαρτυρίες), που αφορούσαν τη δεκαετία του 1930 και αναφέρονταν στις δημογραφικές και γεωγραφικές αλλαγές που επηρέασαν τον εβραϊκό πληθυσμό της Θεσσαλονίκης, στον τοπικό αντισημιτισμό, την εκλογική και πολιτική συμπεριφορά του εβραϊκού πληθυσμού, καθώς και στην επιχειρηματική και οικοδομική δραστηριότητά του.

Παρουσιάζονταν επίσης νέα τεκμήρια για τις εξελίξεις στη Θεσσαλονίκη κατά τη γερμανική κατοχή: την υψηλότερη θνησιμότητα που έπληξε τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης στην περίοδο του λιμού, τον έλεγχο της Ισραηλιτικής Κοινότητας από τις γερμανικές αρχές, τον τοπικό δοσιλογισμό, την αποδόμηση του εβραϊκού νεκροταφείου καθώς και την καταναγκαστική εργασία που επιβλήθηκε στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης και τα λύτρα για την εξαγορά της.

Άλλα τεκμήρια αφορούσαν το χρονικό του εκτοπισμού των εβραίων της Θεσσαλονίκης στα στρατόπεδα του θανάτου, την οριοθέτηση των γκέτο, το διαμετακομιστικό στρατόπεδο Μπαρόν Χιρς, τη λεηλασία των εβραϊκών περιουσιών καθώς και τη «διαγραφή» των εβραίων από τα τοπικά μητρώα, ενώ περιλήφθηκαν και φωτογραφίες επιζώντων και συνεντεύξεις από εβραίους της Θεσσαλονίκης γεννημένους μετά το 1941.

www.dividedmemories.de