Γιατί τα έργα του Ιάκωβου Καμπανέλλη συγκινούν ακόμα;

Συμβαίνει κάτι το οξύμωρο: Η επέτειος γέννησης του Ιάκωβου Καμπανέλλη, πριν από 100 χρόνια, ηχεί σαν μακρινό γεγονός για ένα συγγραφέα που είναι διαρκώς παρών. Όχι απλώς επειδή τα έργα του εξακολουθούν ν’ ανεβαίνουν, αλλά γιατί οι ήρωες τους είναι ζωντανά, κοινωνικά πλάσματα.

Στην πραγματικότητα, το έτος Καμπανέλλη που διανύουμε δεν είναι παρά μια τυπική αφορμή για το συνωστισμό παραστάσεων που καταγράφεται αυτόν τον καιρό στην ελληνική σκηνή, αντλώντας από την, περισσότερο ή λιγότερο, δημοφιλή εργογραφία του.

Η Εύη Σαουλίδου στο ρόλο της «Στέλλας με τα κόκκινα γάντια» που ανεβαίνει σε συνεργασία του Εθνικού Θεάτρου και του Θεάτρου Τέχνης.

Από την, πλέον, ξακουστή «Αυλή των θαυμάτων» που επαναλαμβάνεται σε format μιούζικαλ για δεύτερη σεζόν (για λίγες παραστάσεις στο Παλλάς), και την «Στέλλα με τα κόκκινα γάντια» για το Θέατρο Τέχνης, την σάτιρα «Ο μπαμπάς, ο πόλεμος» που ανοίγει τον φετινό προγραμματισμό του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος, έως τα μονόπρακτα «Αυτός και το παντελόνι του», «Επικήδειος» (από το Θέατρο Σταθμός), «Η μυστική ζωή του Γουόλτερ Μίττυ» και «Πανηγυρικός» (στη σκηνή του Vault), η ποιητική ειλικρίνεια του Καμπανέλλη φορτίζει ξανά τα θεατρικά πράγματα, δικαιώνοντας την διαχρονικότητα του πνεύματος του.

Μάνος Καρατζογιάννης: Ενώ έχει αναμετρηθεί με εκατοντάδες νεκρούς και έχει ψηθεί με τον φόβο του θανάτου, τον συγκλονίζει το ψεύδος του θεάτρου, δηλαδή μια σύμβαση

«Νομίζω πως εκείνο που ανυψώνει τόσο τον Καμπανέλλη είναι εκείνο που έχει ειπωθεί ξανά: Πως είναι ένας άνθρωπος του οποίου η πνευματική καταγωγή ήταν το στρατόπεδο (Mauthausen). Κι ενώ έχει αναμετρηθεί με εκατοντάδες νεκρούς και έχει ψηθεί με τον φόβο του θανάτου, τον συγκλονίζει το ψεύδος του θεάτρου, δηλαδή μια σύμβαση. Άρα το δικό του βίωμα, το προσωπικό και ιστορικό τραύμα κατάφερε να το μεταγγίσει στη γραφή του και να μιλήσει για το τραύμα της ελληνικής φυλής. Αυτό κάνει, πιστεύω, τη γραφή του διαχρονική» παρατηρεί ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Μάνος Καρατζογιάννης. Είναι ο δημιουργός της παράστασης «Αυτός, ο άλλος και το παντελόνι του», του μονολόγου του Χρήστου Χατζηπαναγιώτη που, αφού ταξίδεψε το καλοκαίρι, θα συνεχίσει σε μίνι χειμερινή περιοδεία.

Ο Χρήστος Χατζηπαναγιώτης περιοδεύει με το «Αυτός και το παντελόνι» σε σκηνοθεσία Μάνου Καρατζογιάννη.

Στο πρόσωπο του Ιάκωβου Καμπανέλλη, εντοπίζεται η αφετηρία ή καλύτερα η πατρότητα του νεοελληνικού μεταπολεμικού δράματος – με ό,τι κι αν αυτό συνεπάγεται. Επιζών, ο ίδιος, των ναζιστικών στρατοπέδων, εκεί όπου όπως παρατηρεί ο ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, Βάλτερ Πούχνερ του γεννήθηκε «το ενδιαφέρον για τη μοίρα των πολλών», γράφει με την ταραχή ενός ανθρώπου της εποχής του: Τα εφιαλτικά ίχνη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η αρχή του Εμφυλίου, οι συνθήκες της πείνας, της φτώχειας και της κοινωνικής ανισότητας τον βασανίζουν στρέφοντας το βλέμμα του προς τους «πολλούς».

Χρήστος Σουγάρης: Ο Καμπανέλλης μιλάει για την ανασφάλεια του νεοΈλληνα, μια παθογένεια της φυλής μας. Είναι αυτή η λαϊκότητα που τον καθιστά διαχρονικό

Ο Χρήστος Σουγάρης, ο σκηνοθέτης της «Αυλής των θαυμάτων» που κάνει πρεμιέρα στο Παλλάς στις 10 Νοεμβρίου εντοπίζει την παρεξήγηση της ηθογραφίας που στιγματίζει το έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη. «Αισθάνομαι πως τα έργα του έχουν κακοπέσει. Δεν είναι ούτε ηθογραφίες, ούτε μπουλβάρ, όπως συνήθως ανεβαίνουν. Κι ούτε η ‘Αυλή’ είναι μια τουριστική αποτύπωση της παλιάς Αθήνας. Ο Καμπανέλλης μιλάει για την ανασφάλεια του νεοΈλληνα, μια παθογένεια της φυλής μας. Είναι αυτή η λαϊκότητα που τον καθιστά διαχρονικό» εξηγεί.

Η Φιλαρέτη Κομνηνού πρωταγωνιστεί στην «Αυλή των θαυμάτων» που επαναλαμβάνεται σε σκηνοθεσία Χρήστου Σουγάρη στο Παλλάς.

Η «Αυλή των θαυμάτων» όπως και η «Στέλλα με τα κόκκινα γάντια» – η πηγή της παγκοσμίως διάσημης  «Στέλλας» του Μιχάλη Κακογιάννη – γράφονται στα μέσα της δεκαετίας του ’50, στον απόηχο του Εμφυλίου δηλαδή, με μερικά χρόνια διαφορά. Ο Γιάννος Περλέγκας, ο σκηνοθέτης της «Στέλλας» – παραγωγής που ανεβαίνει στο Θέατρο Τέχνης στις 4 Νοεμβρίου, σε συμπαραγωγή με το Εθνικό – υπογραμμίζει τη σημασία της εντοπιότητας και της ιθαγένειας στο έργο του Καμπανέλλη.

Γιάννος Περλέγκας: Αν θέλουμε να δούμε από που προερχόμαστε, θα περάσουμε, το δίχως άλλο, από τους δρόμους του Καμπανέλλη

«Μπορεί να μιλάει για τα ήθη μιας άλλης εποχής και να μας μεταφέρει την εικόνα τους, όμως πρόκειται για πράγματα που είναι γραμμένα ακόμα μέσα μας. Αν αναζητήσεις τι σημαίνει ελληνικότητα, ποιες είναι οι παθογένειες αυτού του συστήματος, αναγκαστικά θα σκοντάψεις πάνω τους. Αν θέλουμε να δούμε από που προερχόμαστε, θα περάσουμε, το δίχως άλλο, από τους δρόμους του Καμπανέλλη και θα διερωτηθούμε για την ελληνική μας ταυτότητα. Και για το πως συνυπάρχουμε ως Έλληνες σε μια δύσκολη εποχή, άρα σε κάθε δύσκολη εποχή», σχολιάζει.

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης σε στιγμιότυπο με την κινηματογραφική «Στέλλα» του Μελίνα Μερκούρη.

Και μόνο τα πρόσωπα που αφηγούνται τις ιστορίες του να δούμε, στα φετινά ‘καμπανελλικά’ ανεβάσματα, είναι όλοι ήρωες της καθημερινής ζωής. Οι κατοίκοι μιας πίσω αθηναϊκής αυλής που φεύγουν διωγμένοι από την αντιπαροχή αναζητώντας ένα καλύτερο αύριο στην «Αυλή των θαυμάτων» «γιατί και σήμερα τα κέντρα των πόλεων είναι υπό διωγμό». Η γυναίκα ‘δεύτερης κατηγορίας’ που εκπροσωπεί η Στέλλα, μια τραγική ηρωίδα που αναγκάζεται «είτε να επιλέξει την κοινωνική της κατοχύρωση μέσα από το θεσμό του γάμου, είτε θα οδηγηθεί στο θάνατο. Γιατί μερικά πρόσωπα τα σκοτώνει και η εποχή τους».

Οι κάτοικοι της προχριστιανικής Ρόδου που ζουν στο «Ο μπαμπάς, ο πόλεμος» σε καθεστώς πολιτικής ουδετερότητας, μέχρι τη στιγμή που μπαίνουν στο στόχαστρο του κατακτητή «και μας κάνουν να απορούμε πως ο κόσμος μας αρνείται να ετοιμαστεί για το κακό που έρχεται». Ο μοναχικός λογιστής στο «Αυτός και το παντελόνι του» που, μπαλώνοντας το μισοσκισμένο παντελόνι του, συνομιλεί με το παρελθόν, τις ενοχές και τις ήττες του. Ο διορισμένος επί Δικτατορίας Δήμαρχος, κατά την απονομή μιας τιμητικής πλακέτας σε τοπικό ευεργέτη στον «Πανηγυρικό».

Πλάνο από την παράσταση του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος «Ο μπαμπάς, ο πόλεμος» που σκηνοθετεί ο Κωνσταντίνος Ασπιώτης.

Μολονότι μιλάμε για έργα διαφορετικών δημιουργικών περιόδων του συγγραφέα – όλοι οι ήρωες ενώνονται από μια διακριτή γραμμή: «Είναι… ζωίσιοι», όπως λέει χαρακτηριστικά ο Κωνσταντίνος Ασπιώτης, ο σκηνοθέτης της πολιτικής κωμωδίας του Καμπανέλλη «Ο μπαμπάς, ο πόλεμος» που ανεβαίνει ήδη στη Μονή Λαζαριστών του ΚΘΒΕ. «Τι σημαίνει αυτό; Πως οι ήρωες του είναι απολύτως ανθρώπινοι. Ο Καμπανέλλης μοιάζει στα μάτια μου με έναν επιστήμονα που γράφει λες και βρίσκεται σε κάποιο εργαστήριο που παράγει ζωή».

Κωνσταντίνος Ασπιώτης: Ο Καμπανέλλης μοιάζει στα μάτια μου με έναν επιστήμονα που γράφει λες και βρίσκεται σε κάποιο εργαστήριο που παράγει ζωή

Η Κατερίνα Πολυχρονοπούλου, η σκηνοθέτρια των μονοπράκτων «Γουόλτερ Μίττυ» και «Πανηγυρικός», που κάνουν πρεμιέρα στο Vault στις 7 Νοεμβρίου με πρωταγωνιστή τον Δημήτρη Φραγκιόγλου, έχει καταπιαστεί πλειστάκις με το σύνολο του έργου του Καμπανέλλη, δουλεύοντας επί χρόνια στο Μουσείο – αφιέρωμα  στον συγγραφέα στην ιδιαίτερη πατρίδα του, Νάξο. «Αυτή η μελέτη, την θεωρώ ακόμα ελλιπή – γιατί όσο περισσότερο μελετά κανείς το έργο του, ανακαλύπτει καινούριες προβληματικές – με έκπληξη διαπιστώνει κάθε φορά, το μέγεθος, τη βαθύτητα, την αγάπη και την κατανόηση του Καμπανέλλη για τις ανθρώπινες αδυναμίες» υπερθεματίζει.

Είναι χαρακτηριστικό πως στην αναγόρευση του Ιάκωβου Καμπανέλλη ως επίτιμο μέλος του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1999, ο Πούχνερ είχε χαρακτηρίσει τους ήρωες του συγγραφέα «ως αντιπροσώπους διαφόρων τμημάτων της κοινωνίας». Αλλά «σε αντίθεση με άλλους συγγραφείς, τα πρόσωπα του δεν είναι φερέφωνα ιδεών και ανδρείκελα υποθέσεων, αλλά ζωντανές υπάρξεις, που ξεπηδούν από την πυρακτωμένη φαντασία του δραματουργού, όπου αυτοβιογραφικά στοιχεία και βιώματα, η κοινωνική πραγματικότητα, τα όνειρα για ένα καλύτερο αύριο ενώνονται αξεχώριστα και σμιλεύονται σε πλαστικές ανθρώπινες οντότητες, αναγνωρίσιμες και αναγνώσιμες ως αντιπροσωπευτικές της καθημερινής ζωής».

Ο Δημήτρης Φραγκιόγλου ερμηνεύει τα δύο μονόπρακτα του Καμπανέλλη στο Vault σε σκηνοθεσία Κατερίνας Πολυχρονοπούλου.

Στα 40 και πλέον χρόνια που ο Ιάκωβος Καμπανέλλης παραμένει συγγραφικά ενεργός, διατρέχει – όπως επισημαίνει και η Κατερίνα  Πολυχρονοπούλου αφθονία θεατρικών ειδών: «Ποιητικός ρεαλισμός, σάτιρα, αρχαιόθεμα, παραμυθόδραμα, χρονικό, λαϊκή όπερα – μουσικό θέατρο. Και γενικώς, οι θεματικοί άξονες του έργου του επιδέχονται μελέτης, προσθηκών αφού ακόμα δεν έχουν πλήρως κατηγοριοποιηθεί».

Φυσικά, δεν είναι μόνο το θέατρο με το οποίο καταπιάνεται: Το σινεμά διεθνούς κύρους (αρκεί η αναφορά στη «Στέλλα» του Κακογιάννη και «Τα κορίτσια στον ήλιο» του Βασίλη Γεωργιάδη) η συγγραφή στίχων, η σχέση του με τα λογοτεχνικά κείμενα συνιστούν, όπως παρατηρεί ο Μάνος Καρατζογιάννης  «ένα τόσο πλατύ πεδίο έργου, ένα τεράστιο μωσαϊκό προσφοράς και δημιουργικότητας».

Κατερίνα Πολυχρονοπούλου: Με έκπληξη διαπιστώνεις κάθε φορά, το μέγεθος, τη βαθύτητα, την αγάπη και την κατανόηση του Καμπανέλλη για τις ανθρώπινες αδυναμίες

Στο Μουσείο Καμπανέλλη στη Νάξο αποκαλύπτονται, όπως σημειώνει η κ. Πολυχρονοπούλου, και άλλες εκφάνσεις του «διαρκώς ανήσυχου και δημιουργικό πνεύματος του, της ακάματης διάθεσής του να πειραματίζεται, όπως με έργα που έχει ζωγραφίσει με πενάκι, κάποια άλλα που έχει φιλοτεχνήσει με σκοινί και σύρμα, κάποια με ξύλο αλλά και κάποια κεραμικής τέχνης και τεχνικής».

Η γραφή του Καμπανέλλη – από λογοτεχνικής και δραματουργικής άποψης – διέπεται από αξίες, αναγνωρίσιμες ως υψηλές σε κάθε εποχή. Σμιλεμένος στις όψεις των διεθνών θεατρικών κινημάτων – και δη του νεορεαλισμού – ο Καμπανέλλης διακρίνεται για το λυρισμό και την ποιητικότητα του, την απρόσμενη εμπλοκή των παραπάνω με το γκροτέσκο ή το κωμικό στοιχείο, το φλερτ της ρεαλιστικής συνθήκης με τον εξπρεσιονισμό, χαρακτηριστικά που έρχονται πάντα να γίνουν μάρτυρες του επείγοντος κοινωνικού περιβάλλοντος και πολύ λιγότερο μιας γνήσιας πολιτικής θέσης.

Κατά την αγόρευση του Ιάκωβου Καμπανέλλη ως επίτιμο μέλος του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1999.

Για τους ανθρώπους του θεάτρου που σκύβουν τώρα πάνω από το έργο του Καμπανέλλη, ούτε οι συγκινήσεις, ούτε τα επιχειρήματα δεν είναι πάντοτε κοινά. Ο καθένας εντοπίζει άλλες ποιότητες που τον φέρνουν μπροστά στα κείμενα του.

Ο Κωνσταντίνος Ασπιώτης μιλάει με ενθουσιασμό για την αμεσότητα της γραφής του και για το τρομερό της χιούμορ. Ο Χρήστος Σουγάρης εξάρει την ποιητική διάσταση που ο συγγραφέας απέδωσε στην ελληνική πραγματικότητα. «Η μίζερη ζωή μας, το σπιτάκι και η δουλειά μας έγιναν υλικά μιας ποίησης κι αυτό αναγάγει τον Καμπανέλλη σε μια περίπτωση Τσέχωφ για τα ελληνικά πράγματα» σχολιάζει. Ο Γιάννος Περλέγκας στέκεται στη μαστορική των σπουδαίων τοιχογραφιών στα έργα του.

Η Κατερίνα Πολυχρονοπούλου έλκεται από «την απλότητα και καθαρότητα των χαρακτήρων του, τον ιδιαίτερο τρόπο που έχει αντιμετωπίσει τις γυναικείες προσωπικότητες, τη βαθιά κατανόηση των προβλημάτων του σύγχρονου ανθρώπου». Σαν να συμπυκνώνει όλα τα παραπάνω «γιατί», ο Μάνος Καρατζογιάννης προσάπτει στο έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη «μιαν ευψυχία». Το συγκινητικό είναι πως όλοι έχουν δίκιο.