Συν & Πλην: «Όρνιθες» στο Θέατρο Βριλησσίων

«Είναι δυνατόν μια τέτοια ζωή να μην θες να την αλλάξεις;». Η ρητορική αναρώτηση του Πεισθέταιρου, αυτού του γενναίου ήρωα που έζησε στη λογοτεχνική φαντασία του Αριστοφάνη, αντηχεί στις μέρες μας σαν μια επισφράγιση του καθηλωμένου μας βίου. Αιώνες μετά την πρώτη του λαλιά διαμαρτυρίας – τότε ως επίκριση στα γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου – ακούγεται σαν ύστατη υπόμνηση εξέγερσης. Όχι μιας αιματηρής και βίαιης εξέγερσης, αλλά μιας ταπεινής, εσωτερικής, μα συνειδητής επιστροφής στην πρώτη ανθρωπινότητα μας, εκείνη που υποκλινόταν στη φύση· που σεβόταν τους όρους της, την καθαρότητα, την ελευθερία και τη δημοκρατία του να ζεις σε αρμονία με τη μητέρα Γη.
Η νέα δραματουργία που παραδίδει ο Άρης Μπινιάρης και η Έλενα Τριανταφυλλοπούλου (βασισμένη στη μετάφραση του Τάσου Ρούσσου) δεν επικαλείται κάποια «κλιματική» επικαιρότητα· απεναντίας στρέφει το έργο του Αριστοφάνη (ουκ ολίγες φορές κακοποιημένο, με εξαίρεση το σπουδαίο εγχείρημα του Νίκου Καραθάνου το 2016) στον πυρήνα της ουτοπίας: Στην αναζήτηση του αληθινού εαυτού και του αληθινού νοήματος καταργώντας τις διεφθαρμένες εξουσίες που λυμαίνονται ιστορικά το ανθρώπινο είδος και ανακτώντας τα κορυφαία αγαθά που καταγωγικά έχει προσφέρει η Φύση στο ανθρώπινο είδος.

Το μοναδικό επικαιρικό εφαλτήριο των νέων αυτών «Ορνίθων» είναι η αίσθηση ή καλύτερα η βεβαιότητα πως στεκόμαστε στο χείλος της χρονικής στιγμής όπου ο κόσμος που ξέρουμε, διαρκώς χειμαζόμενος από την απληστία, την αδηφαγία και τη ματαιοδοξία μας, τελειώνει. Ο κόσμος των προγόνων μας, μας αποχαιρετά ανεπιστρεπτί. Και ο αγώνας του Πεισθέταιρου και του Ευελπίδη «να ζήσουν σε ένα τόπο καλύτερο από το δικό μας» όπου «οι πόλεις μοιάζουν με πληγές στη σάρκα της γης» δεν είναι τίποτα περισσότερο από τη φωνή των ίδιων προγόνων που διατρέχει τον ιστορικό χρόνο ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία.
Είναι παλιά, πολύ παλιά η ποιητική σοφία του Αριστοφάνη, όσο παλιά είναι και τα πουλιά «αρχαιότερα από τα πάντα», καθώς αναφέρεται στο κείμενο. Έργο γραμμένο το 414 π.Χ. συμμετείχε στο θεσμό των Μεγάλων Διονυσίων όπου και βραβεύθηκε. Ήρωες του, δύο απελπισμένοι φίλοι που εγκαταλείπουν την Αθήνα σε αναζήτηση του βασιλιά Τηρέα, πάλαι ποτέ ανθρώπου, νυν Τσαλαπετεινού για να οδηγήσει τα βήματα τους σε ένα τόπο όπου κανείς μπορεί να ζήσει με αξιοπρέπεια. Της γης χαμένοι, οι δυο άνδρες περιπλανώνται μέχρι που ο Έποπας τους αποκαλύπτεται και επιβραβεύει τη λαμπρή τους ιδέα: Τα πουλιά να βασιλεύσουν και πάλι στα γήινα, χτίζοντας μια ουράνια πολιτεία, ένα σημείο στο χάρτη της θνητής υπέρβασης, όπου θα φωλιάσουν της γης (και της τωρινής πραγματικότητας) οι δραπέτες. Όσοι «αμφισβητήσουν τη θεϊκή ηγεμονία» και κάθε λογής καθεστωτικής έκφρασης. Η πόλη αυτή, στερεωμένη πάνω στα σύννεφα, θα λέγεται Νεφελοκοκκυγία. Και το ερώτημα εκκρεμεί, όπω η πόλη κρέμεται από τα ουράνια ύψη: «Πώς είναι να ζεις με τα πουλιά;». Δηλαδή, πως είναι να ανυψωθείς από το σώμα σου, «το άφτερο, το εφήμερο, το πλασμένο από λάσπη» και να επανακτήσεις την ανθρώπινη εμπειρία, αυτήν για την οποία δημιουργήθηκες;

Στην εναρκτήρια σκηνή της παράστασης, ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος και ο Γιώργος Χρυσοστόμου.

Η πρώτη απόπειρα του Άρη Μπινιάρη στον Αριστοφάνη και στην ευρύτερη περιοχή της κωμωδίας στέφεται με απόλυτη επιτυχία. Σε μέγα πλεονέκτημα του εγχειρήματος αναδεικνύεται η νέα δραματουργία βασισμένη στο πρωτότυπο αριστοφανικό κείμενο – που όχι μόνο δεν αποπροσανατολίζει το κλασικό από τη ρίζα του, αλλά είναι η ρίζα του που καρποφορεί. Βαθιά υπαρξιακό και πολιτικό κείμενο φέρει το βάρος της μελαγχολίας και την ορμή της σάτιρας, με μια σκηνοθεσία που συνειδητά εμφορείται από το μπεκετικό ήθος. Απόσταγμα όλης αυτής της οργάνωσης ένα πολύ καλοδουλεμένο σύνολο ηθοποιών (τόσο υποκριτικά όσο και κινησιολογικά) που ισορροπεί ανάμεσα στο Χορό των Πουλιών και τις ερμηνείες των ρόλων. Ένας ακόμα λίθος στην ποιοτική και ποιητική αναγέννηση του αριστοφανικού κόσμου.

Ο εννεαμελής Χορός των Πουλιών.

Δεν είναι η πρώτη φορά που η συνέργεια της δραματολόγου Έλενας Τριανταφυλλοπούλου και του Άρη Μπινιάρη (Η φάρμα των ζώων, Η άνοδος του Αρτούρο Ούϊ) φέρνει καρπούς. Ωστόσο, ο βαθμός δυσκολίας στην επεξεργασία της αρχαίας κωμωδίας μοιάζει να είναι υψηλότερος. Απομακρυσμένοι από τις «διασκευές» με τις οποίες είχαμε δυστυχώς εξοικειωθεί τις τελευταίες δεκαετίες (και οι οποίες είτε χυδαιολογούσαν, παραμόρφωναν, είτε οδηγούσαν τον Αριστοφάνη σε μια «τωρινότητα») η κατεύθυνση των «Ορνίθων» επιλέγει το δύσκολο δρόμο. Σε (ευτυχή) συνέχεια προσπαθειών που έχουν γίνει την τελευταία δεκαετία από τους Νίκο Καραθάνο, Μιχαήλ Μαρμαρινό, Δημήτρη Καραντζά, Αργυρώ Χιώτη και πρόσφατα από τους Έφη Μπίρμπα και Άρη Σερβετάλη οι «Όρνιθες» εντρυφούν στην αναζήτηση και τη μελέτη της ουτοπίας, στο υψηλό νόημα της αριστοφανικής ποίησης όπως αυτό αντανακλάται στη σύγχρονη ανθρώπινη κατάσταση και επενδύει τόσο στον ποιητικό λόγο όσο και στο ποιητικό αίσθημα. Η νέα, λοιπόν, δραματουργική προσέγγιση τους μας παραδίδει όχι μόνο ένα έγκυρο αλλά κι ένα τερπνό, λογοτεχνικά και ιδεολογικά, κείμενο που ξαφνιάζει ευχάριστα για την ακρίβεια με την οποία απηχεί την μελαγχολία και το υπαρξιακό τέλμα του σύγχρονου ατόμου που διώκεται ανελέητα από κάθε είδους απειλή. Και το μόνο που του απομένει είναι στραφεί ξανά εντός του για να αναγεννηθεί.

Με εφαλτήριο την εμπνευσμένη μεταγραφή του αριστοφανικού έργου, ο Άρης Μπινιάρης ατενίζει με ασφάλεια και οργανώνει με μέτρο τη σκηνοθετική του παρτιτούρα. Για πρώτη φορά στην περιοχή της αρχαίας κωμωδίας, υιοθετεί το τέμπο και τον ακριβή ρυθμό της (μολονότι πάντα οι σκηνοθεσίες του χαρακτηρίζονται από ευρυθμία) εμπλουτίζοντας τα όμως, με μια διαυγή ενατένιση προς την ποίηση και μαζί με την υπαρξιακή ευθραυστότητα του μπεκετικού θεάτρου. Δεν είναι τυχαίο πως ο Πεισθέταιρος και ο Ευελπίδης προσέρχονται στη σκηνή κρατώντας μια γλάστρα με ένα μισοξεραμένο δεντράκι (χειρονομία ευγενείας προς τον Έποπα), ένα εύρημα που παραπέμπει ευθέως στο «Περιμένοντας τον Γκοντό». Μόνο που οι δύο αριστοφανικοί ήρωες δεν επιχειρούν να κρεμαστούν από τα κλαδιά του, αλλά να φυτέψουν με αυτό μια νέα ρίζα στο χώμα και μαζί του ένα σπόρο ελπίδας.

Ο Ερρίκος Μηλιάρης σε σκηνή της παράστασης.

Μολονότι οι «Όρνιθες» έχουν δύο πολύ ικανούς πρωταγωνιστές, εξελίσσονται ως ένα εγχείρημα συνόλου όπου ο εννεαμελής Χορός των πουλιών (Αλέξανδρος Βαρδαξόγλου, Θανάσης Ισιδώρου, Τάσος Κορκός, Σοφία Κουλέρα, Αυγουστίνος Κούμουλος, Μαρία Κυρώζη, Κυριάκος Σαλής, Αλεξία Σαπρανίδου, Ειρήνη Τσέλλου) συνδέεται άρρηκτα με τη σκηνική παρουσία του Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλου και του Γιώργου Χρυσοστόμου. Τόσο χάρη στον, ενεργειακά φορτισμένο, κινησιολογικό σχεδιασμό του Αλέξανδρου Βαρδαξόγλου όσο και στα καλά αντανακλαστικά τους, η ομάδα του Χορού συμβάλλει καθοριστικά στη δημιουργία μιας ατμόσφαιρας ονείρου που επιδιώκει η σκηνοθεσία. Η σκηνή δε, της κατήχησης των Πεισθέταιρου και Ευελπίδη στον κόσμο των πτηνών είναι εξαιρετικά οργανωμένη αποδίδοντας ένα συναίσθημα βαθιάς συγκίνησης.
Στους κεντρικούς ρόλους, ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος αναλαμβάνει το μεγαλύτερο βάρος του κωμικού χαρακτήρα της παράστασης υιοθετώντας, μαζί με μια αποκαλυπτική σωματική διαθεσιμότητα, το ύφος μιας δειλής (αν όχι τρομοκρατημένης) αθωότητας που μετασχηματίζεται σε απόφαση για δράση. Αυτή η επιλογή θα μπορούσε να λειτουργήσει θαυμάσια και μόνη της χωρίς κάποιες ερμηνευτικές υπερβολές που χειραγωγούν το γέλιο. Ο Γιώργος Χρυσοστόμου δίπλα του μοιάζει – για ένα μέρος της πλοκής – να λειτουργεί συμπληρωματικά, ωστόσο από το μέσον της παράστασης και μετά παίρνει φωτιά (επίσης με αξιοσημείωτη κινησιολογική απόδοση) με αποκορύφωμα το ξέσπασμα του ως εξουθενωμένος πολίτης που δεν έχει τίποτα πια να χάσει παρά τα δεσμά του.
Απολαυστικές στιγμές στην παράσταση προσφέρει η σατιρική παρέλαση των διεφθαρμένων εξουσιών, εδώ προσωποποιημένες από τους Στέλιο Ιακωβίδη, Κωνσταντίνα Τάκαλου, Ερρίκο Μηλιάρη, Μάριο Παναγιώτου και Θανάση Ισιδώρου – με κάποιους από αυτούς να δίνουν ρεσιτάλ στο λιγοστό χρόνο που τους δίνεται επί σκηνής: Ο Ερρίκος Μηλιάρης ως αδίστακτος υπερεργολάβος και ο Θανάσης Ισιδώρου ως γλοιώδης εκφραστής του δημόσιου λόγου. Ο Στέλιος Ιακωβίδης εξίσου καλός ως Χρησμολόγος (δηλαδή εκπρόσωπος της Εκκλησίας) έχει μια έξοχη και εντελώς αποστασιοποιημένη από το κωμικό του φλέγμα στιγμή ως Προμηθέας· ομολογουμένως από τις ωραιότερες στιγμές της παράστασης. Ωραία ζυγισμένη και η ερμηνεία του Κώστα Κορωναίου στο ρόλο του Έποπα.

Σε απόλυτη συνάφεια με τη σκηνοθετική προβληματική, ο Πάρις Μέξης οργανώνει ένα λιτό μα εξαιρετικά σημαίνον σκηνικό περιβάλλον όπου κυριαρχεί ένα αποψιλωμένο δάσος. Στην παράσταση του θεάτρου των Βριλησσίων – το πρώτο αστικό σύνορο που εκπόρθησε πρόσφατα η πυρκαγιά – έπαψε πια να παριστάνει το σκηνικό, αλλά αφομοιώθηκε τραγικά από την τριγύρω εικόνα. Ειδικά, όταν στην τελευταία σκηνή, ο Πεισθέταιρος αποκαμωμένος προσδοκά «μια ανάσα» δεν μπορούσες παρά να σκεφτείς πως το δικαίωμα αυτό έχει από καιρό καταστρατηγηθεί. Εξαιρετική η δουλειά του Μέξη και στα φτερωτά κράνη του Χορού (σε συνεργασία με τη Δήμητρα Καίσαρη) το περίγραμμα των οποίων αποτυπωνόταν εντυπωσιακά ως σκιά στο ξύλινο πατάρι του σκηνικού και κυρίως στις ευμεγέθεις μάσκες των θεών. Κομψά και εμπνευσμένα και τα κοστούμια του Χορού, με φτερωτό pattern για τα «αγέραστα πουλιά του αιθέρα».

Δεύτερη (μετά τον «Αρτούρο Ούι») συνεργασία του Αλέξανδρου Δράκου Κτιστάκη με τον Άρη Μπινιάρη που τονώνει κατ’ εξοχήν την αφήγηση, και ερεθίζει το συναίσθημα. Ο συνθέτης αντλεί στοιχεία αρχετυπικών ήχων που φέρνουν στην επιφάνεια έναν επικό, πρωτόγονο τόνο και συνάμα χρησιμοποιεί πιο κλασικά ακούσματα δημιουργώντας ωραίες ποιητικές φόρμες.

Ο Γιώργος Χρυσοστόμου στο ρόλο του Ευελπίδη.

Τίποτα το αξιοσημείωτο.

Ο Αριστοφάνης ξαναγράφεται με χαρακτηριστική επιμέλεια για να αναδειχθεί σε ένα, πολύ ωραία εκτελεσμένο, υπαρξιακό και στοχαστικό σχόλιο για το μέλλον του ανθρώπινου είδους.