Τζένιφερ Νιλς: Η Αμερικανική Σχολή ταγμένη στην έρευνα του ελληνικού πολιτισμού

Από τις ταφές των αλόγων της Εποχής του Χαλκού (1200 π.Χ.) μέχρι την παράσταση ιππέων στη γλυπτή ζωφόρο του Παρθενώνα, όλες οι εκφάνσεις της καλλιτεχνικής έκφρασης των αρχαίων Αθηναίων μαρτυρούν τον θαυμασμό που έτρεφαν και την υψηλή εκτίμηση που είχαν για τα άλογά τους.

Αυτή τη σημαντική αλλά συχνά παραγνωρισμένη πτυχή της αρχαιοελληνικής κοινωνίας έρχεται να αναδείξει, με τρόπο συχνά συναρπαστικό, η έκθεση «Ίππος: Το άλογο στην αρχαία Αθήνα», που διοργανώνει η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα και φιλοξενείται στην Πτέρυγα «Ιωάννης Μακρυγιάννης», από τις 20 Ιανουαρίου έως το τέλος Απριλίου 2022.

Ανάμεσα στα εκθέματα κεντρική θέση κατέχει ένας άρτια σωζόμενος αρχαίος σκελετός αλόγου, από τις ανασκαφές του νεκροταφείου του Φαλήρου, που εκτίθεται για πρώτη φορά στο κοινό, καθώς και αντικείμενα από εφορείες αρχαιοτήτων και μουσεία από την Ελλάδα και το εξωτερικό.

Με αφορμή την έκθεση αυτή, είχαμε την ευκαιρία για μια σύντομη συνομιλία με την επιμελήτρια της έκθεσης και διευθύντρια της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, την καθηγήτρια Τζένιφερ Νιλς, όχι μονάχα για τα άλογα και τη θέση τους στην αθηναϊκή κοινωνία αλλά και για τις δραστηριότητες της Σχολής, η οποία συμπλήρωσε πέρσι 140 χρόνια γόνιμης παρουσίας στην Ελλάδα.

Η Jennifer Neils είναι διευθύντρια της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα από τον Ιούλιο του 2017 —και είναι η πρώτη γυναίκα που κατέχει αυτή τη θέση στα 140 χρόνια λειτουργίας της Σχολής.

Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης αλλά και αρχαιολόγος πεδίου, με ανασκαφές στην Τορώνη της Χαλκιδικής, στην Τοσκάνη και τη Σικελία, καθώς και επιμελήτρια εκθέσεων για τον αρχαίο κόσμο («Η θεά και η πόλις: Τα Παναθήναια στην αρχαία Αθήνα», 1992, και «Μεγαλώνοντας στην αρχαία Ελλάδα: Εικόνες της παιδικής ηλικίας από το κλασικό παρελθόν», 2003).

Ως ιστορικός τέχνης, έχει γράψει για τα γλυπτά του Παρθενώνα, την αθηναϊκή αγγειογραφία και εικονογραφία. Ανάμεσα στα έργα της ξεχωρίζουν δύο βιβλία για το Βρετανικό Μουσείο («The British Museum Concise Introduction to Ancient Greece», 2008, και «Women in the Ancient World», 2011), ενώ πρόσφατα συνεπιμελήθηκε το «The Cambridge Companion to Ancient Athens» (2021) και «From Kallias to Kritias: Art in Athens in the Second Half of the Fifth Century B.C.» (2022), έναν τόμο που περιλαμβάνει ανακοινώσεις του ομότιτλου συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στην ΑΣΚΣΑ το 2019.

Μόνο οι πλούσιοι πολίτες της αρχαίας Αθήνας είχαν την οικονομική δυνατότητα να εκτρέφουν και να εκπαιδεύουν άλογα. Αντιπροσώπευαν τη δεύτερη πλουσιότερη τάξη που ονομαζόταν ιππείς. Ωστόσο, στο νεκροταφείο του Φαλήρου βρέθηκαν παιδικές ταφές μέσα σε αγγεία (εγχυτρισμοί) που περιείχαν μικρογραφικά αγγεία διακοσμημένα με διασκεδαστικές παραστάσεις αλόγων και μικρά πήλινα ειδώλια αλόγων με αναβάτες. Πρόκειται για ευτελείς προσφορές, που αποδεικνύουν ότι ακόμη και οι κατώτερες τάξεις της κοινωνίας φιλοδοξούσαν να αποκτήσουν άλογα.

Για τις χειρωνακτικές εργασίες χρησιμοποιούνταν γαϊδούρια και μουλάρια και μερικές φορές γέρικα άλογα που είχαν αποσυρθεί από το ιππικό ή από τον ιππόδρομο. Επομένως είναι σίγουρο ότι οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι τα άλογα ήταν ανώτερα από τα άλλα ζώα που χρησιμοποιούνταν σε εργασίες.

Γνωρίζουμε ότι τα άλογα προέρχονταν κυρίως από τη βόρεια Ελλάδα, και συγκεκριμένα τη Θεσσαλία, όπου υπήρχαν μεγάλα λιβάδια για βοσκή και εκπαίδευση. Τα άλογα δεν είναι αυτόχθονα στην Ευρώπη. Κατάγονται από εξημερωμένα άλογα από τη νότια Ρωσία και έφτασαν στην Ελλάδα περίπου το 2000 π.Χ. Σίγουρα γινόταν εμπόριο αλόγων, τα οποία ήταν ιδιαίτερα ακριβά. Ένα άλογα που υπηρετούσε στο ιππικό άξιζε περίπου 750 δραχμές, ποσό που ήταν ισοδύναμο με τους μισθούς δύο χρόνων.

Η ανασκαφή του νεκροταφείου του Φαλήρου είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη βιοαρχαιολογική έρευνα, καθώς έφερε στο φως περίπου 1.900 ατομικές ταφές. Από τις ταφές αυτές μπορούμε να μελετήσουμε και να συγκρίνουμε αρχαίους πληθυσμούς. Οι ταφές των αλόγων παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς δεν συσχετίζονται με καμία ανθρώπινη ταφή. Μια θεωρία υποστηρίζει ότι ίσως να είχαν θυσιαστεί, καθώς πρόκειται για νεαρά αρσενικά άλογα. Γνωρίζουμε ότι άλογα προσφέρονταν ως θυσίες στον Ποσειδώνα, που ήταν ο θεός της θάλασσας αλλά και των αλόγων.

Πιστεύω πως πρέπει να περιμένουμε να δούμε ποιες είναι οι καλύτερες επιλογές για την ανάδειξή τους. Στο μεταξύ, στο εργαστήριο Wiener είμαστε πολύ απασχολημένοι με τη συντήρηση και μελέτη αυτού του υλικού.

Η ΑΣΚΣΑ συνεργάζεται με την ΕΦΑ Πειραιώς και Νήσων, υπό τη διεύθυνση της δρος Στέλλας Χρυσουλάκη, για τη μελέτη 1.200 ανθρώπινων ταφών και 8 ταφών αλόγων. Τα άλογα μελετώνται από τον ζωοαρχαιολόγο δρα Flint Dibble.

Η αποστολή της Αμερικανικής Σχολής είναι να ερευνήσει και να μελετήσει όλες τις πτυχές του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής ιστορίας, από την αρχαιότητα έως σήμερα. Για τον σκοπό αυτό έχουμε δύο μεγάλες Βιβλιοθήκες: τη Βιβλιοθήκη Blegen για τη μελέτη της αρχαιότητας και τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη για τη μελέτη των περιόδων από το τέλος της αρχαιότητας έως τις μέρες μας. Επίσης πραγματοποιούμε ανασκαφές στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας και στην Αρχαία Κόρινθο. Στόχος μας είναι να διαδίδουμε τα αποτελέσματα του ερευνητικού μας έργου μέσα από ομιλίες, περιοδικά, την ιστοσελίδα μας και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Και των δύο. Η ιστορία του βιβλίου αρχίζει και τελειώνει μέσα σε ένα εργαστήριο, οπότε ελπίζω ότι θα εμπνεύσει τα παιδιά να σκεφτούν τη σταδιοδρομία τους στην επιστήμη. Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία ενός καταπληκτικού αλόγου, που το ζωγραφίζουν σε αρχαία ελληνικά αγγεία και τελικά αναπαρίσταται ακόμα και στη ζωφόρο του Παρθενώνα. Πολλά λοιπόν στοιχεία του βιβλίου προέρχονται από την αγάπη μου για την αρχαία ελληνική τέχνη, στην οποία συναντάμε μερικές από τις καλύτερες αναπαραστάσεις αλόγων. Είναι βέβαιο ότι οι αρχαίοι Έλληνες σέβονταν το άλογο περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο ζώο και οι καλλιτέχνες αποτύπωσαν την κομψότητα και την ομορφιά του σε όλες τις μορφές τέχνης.

Ο διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Φλωρεντίας Mario Iozzo και η διευθύντρια της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα Jenifer Neils μπροστά σε έναν μελανόμορφο αμφορέα.