Ιωάννα Παππά: Δεν μου αρέσει να ανήκω

Συνήθως μεσολαβούν μόνο μερικοί μήνες ανάμεσα στις συναντήσεις και τις κουβέντες μας. Συνήθως πρέπει να ψάξουμε αρκετά για να βρούμε κοινό χρόνο να τα πούμε. Κάθε φορά όμως – και είναι σταθερή, ειλικρινής διαπίστωση – η Ιωάννα Παππά μοιάζει να έχει κερδίσει κάτι, να έχει ωριμάσει, να έχει προχωρήσει. «Η σκέψη δεν σταματάει ποτέ για έναν ηθοποιό. Όλα συνεχώς αλλάζουν. Είμαι πάντα ανοιχτή στα ερεθίσματα, στις καινούργιες ιδέες, διψάω για οτιδήποτε μπορώ να κατακτήσω παραπάνω» σχολιάζει. Αυτή η νέα στιγμή την βρίσκει ένα βήμα πριν το πιο ερμητικό κείμενο του Σαίξπηρ, τη «Μιράντα» (βασισμένη στην «Τρικυμία») διαβασμένο από ένα φωτισμένο σκηνοθέτη, τον Οσκάρας Κορσουνόβας.

Η γνωριμία της Παππά με το Λιθουανό δημιουργό έμοιαζε μοιραία. Η παραγωγή του Εθνικού πάνω στον «Τρωίλο και Χρυσηίδα» (πάλι Σαίξπηρ) που πριν από τρία χρόνια είχε ακυρωθεί αιφνιδιαστικά έφερε πάλι τη σκηνοθετική υπογραφή του κι εκείνη ήταν πάλι πρωταγωνίστρια του. Σαν να έπρεπε να ευοδωθεί η χαμένη ευκαιρία να συνεργαστούν και αυτή τη φορά θα ήταν ο Κορσουνόβας που καλούσε ξανά την Ιωάννα Παππά να παίξει σε παράσταση του.

«Είναι ένας άνθρωπος που μου προκάλεσε μεγάλο ξάφνιασμα από την πρώτη στιγμή. Έχει σπάνιο τρόπο σκέψης και έκφρασης. Ένας εξαιρετικά ευαίσθητος καλλιτέχνης που λειτουργεί αποκαλυπτικά και απελευθερωτικά για τον ηθοποιό, τον οποίο σέβεται απόλυτα. Ελπίζω να ξανασυναντηθούμε» λέει τώρα, μάλλον έκπληκτη από τον τρόπο που τον τρόπο που ο Οσκάρας Κορσουνόβας «ξεκλειδώνει» τα κείμενα και προφανώς την ίδια και την δυνατότητα της.

Δεν φτάνει το ταλέντο λοιπόν. «Όχι» παραδέχεται η Ιωάννα «γιατί το ταλέντο είναι ένα έξτρα χάρισμα που κάνει κάποιον ξεχωριστό. Και συνάμα τον παγιδεύει σε μια κατάσταση».

Έχει πάψει από καιρό να είναι σύμπτωση ότι παίζεις σε πολιτικά έργα. Θέλεις όντως να συνδέεσαι με κείμενα που αναφέρονται στην εποχή που ζούμε;
Καταρχάς είναι συγκυριακό γιατί μου προτείνονται συχνά τέτοια έργα. Αλλά από την στιγμή που κινούμαι σε κλασικό ρεπερτόριο τα κείμενα που αντέχουν στο χρόνο φαίνεται πως είναι αυτά με πολιτική ταυτότητα. Κι από την άλλη, η Ιστορία δεν αλλάζει, ο άνθρωπος κινείται σταθερά με τον ίδιο τρόπο, ίσως σε άλλο πλαίσιο. Σαν να βρισκόμαστε στο σημείο μηδέν. Σαν να μην έχουμε πάει ούτε ένα βήμα παραπέρα.

Την ιστορία και μάλιστα την ελληνική επικαλείται και η σαιξπηρική «Μιράντα».
Τοποθετείται στα χρόνια της Δικτατορίας στην Ελλάδα. Ένας πατέρας εξόριστος με την κόρη του – σε ένα απομονωμένο νησί – τιμωρείται γιατί αντιτάχθηκε στην εξουσία. Προδομένος από τον ίδιο του τον αδερφό, αναζητά την ελευθερία της ψυχής του λίγο πριν πεθάνει. Όμως, ο στόχος της παράστασης δεν είναι αμιγώς πολιτικός. Παρουσιάζει τον άνθρωπο σε σχέση με την εξουσία, αναδεικνύοντας την πολυδιάστατη φύση του, με τα σκοτάδια αλλά και της αρετές της. Η επιλογή των χρόνων της Χούντας σχετίζεται ακριβώς με αυτά τα σκοτάδια. Ήταν μια περίοδος άγρια, σκοτεινή και ακραία. Αλλά παράλληλα αναφέρεται και στο θαύμα. Μιράντα σημαίνει θαύμα. Ο άνθρωπος είναι ικανός να συγχωρέσει, να επιλέξει την ελευθερία απελευθερώνοντας το πνεύμα του και κατά συνέπεια την ψυχή του.

Θα υπερασπιζόμουν κάθε πατρίδα αρκεί να την έχω αγαπήσει, να έχω δει μέσα της ομορφιά

Άρα μιλάμε και για μια προσωπική μάχη.
Ναι, μάχη με τον εαυτό του. Ο Πρόσπερος παλεύει με τους δαίμονες του, την ψυχή του. Αυτήν προσπαθεί να σώσει. Ο κόσμος του είναι απόλυτα πνευματικός και δεν ταιριάζει, δεν χωράει στον πραγματικό κόσμο. Είναι παγιδευμένος μέσα σε ένα σώμα ανθρώπινο γεμάτο πάθη και αδυναμίες. Η ψυχή του είναι στερημένη, στεγνή, καθηλωμένη. Θέλει να πετάξει, να χορέψει, να απελευθερωθεί. Η Μιράντα είναι η ψυχή του. Θεραπεύοντας την ανάπηρη κόρη του (μέσω της αφήγησης της «Τρικυμίας» του Σαίξπηρ) θεραπεύει την ψυχή του.

Ποιες είναι οι πιο οδυνηρές συγκρούσεις, με τους άλλους ή με τον εαυτό μας;
Είναι δύο μεγέθη αλληλένδετα μεταξύ τους. Η αντανάκλαση του εαυτού γίνεται μέσω των άλλων. Από εκεί ξεκινάει και εκεί καταλήγει.

Νιώθεις αυτούς τους ήρωες σαν πρόσφυγες της ζωής;
Είναι εξόριστοι – δεν είχαν άλλη επιλογή. Κανείς δεν εγκαταλείπει την πατρίδα του. Κι αυτοί αναγκάστηκαν. Ζουν την τιμωρία ενός άδικου κόσμου σαν ζωντανοί νεκροί.

Έχουμε εξοικειωθεί οδυνηρά με αυτό το φαινόμενο. Τι σημαίνει πρόσφυγας για σένα;
Ακριβώς αυτό. Αυτοί οι άνθρωποι είναι μετέωροι. Ζουν σε ένα μεσοδιάστημα, αν καταφέρουν να επιβιώσουν. Μέχρι να ξαναβρούν μια πατρίδα, τον εαυτό τους, την ανεξαρτησία τους. Στερούνται ταυτότητας.

Πως ορίζεις την έννοια της ταυτότητας; Πού αισθάνεσαι ότι ανήκεις;
Αισθανόμουν μια μεγαλύτερη ελευθερία ως προς αυτό. Δεν μου αρέσει να ανήκω. Δεν μου αρέσει η ιδέα του περιορισμού. Θέλω να νιώθω ότι μπορώ να βρεθώ κάπου αλλού ανά πάσα στιγμή. Επέλεξα να ζω στην Ελλάδα γιατί εκτιμώ τους ανθρώπους, τις παραδόσεις, την ιστορία, τη ζωή μου μέσα σε αυτή. Με τον ίδιο τρόπο, θα υπερασπιζόμουν κάθε πατρίδα αρκεί να την έχω αγαπήσει, να έχω δει μέσα της ομορφιά.

Οι πρόσφυγες δεν είναι μόνο άνθρωποι κυνηγημένοι από ένα πόλεμο, είναι και άνθρωποι στερημένοι από αυτό που είναι. Βρίσκονται σε σύγκρουση ακόμα και με τον εαυτό τους

Και πότε αισθάνεσαι ότι τη χάνεις;
Όταν μου στερείται το δικαίωμα της ελεύθερης επιλογής. Γι’ αυτό και συναισθάνομαι τι σημαίνει ξεριζωμός από μια πατρίδα• είναι σαν θάνατος, κανονικός. Είναι μια φοβερή συνθήκη που σε αναγκάζει να εγκαταλείψεις ότι ξέρεις από τη ζωή σου. Οι πρόσφυγες δεν είναι μόνο άνθρωποι κυνηγημένοι από ένα πόλεμο, είναι και άνθρωποι στερημένοι από αυτό που είναι. Βρίσκονται σε σύγκρουση ακόμα και με τον εαυτό τους.

Μπαίνεις στο τριπ να απαντήσεις στο τι κόσμος είναι αυτός που ζούμε;
Είναι ένας κόσμος που αλλάζει. Τους τελευταίους μήνες κυριαρχεί ο θρήνος, η βία και η απειλή. Προφανώς και δεν συμβαίνει κάτι από την μια στιγμή στην άλλη. Έχουν γίνει λάθη πολιτικής με αποτέλεσμα να μιλάμε αυτή την στιγμή για έναν άτυπο πόλεμο. Η πραγματικότητα που ζούμε είναι σκληρή και για κάποιους ακόμα σκληρότερη. Ο Γκάντι έλεγε πως «αν θέλουμε να ζήσουμε (ειρηνικά) σαν ένα έθνος, (ανεξαρτήτως καταγωγής ή θρησκείας), πρέπει το συμφέρον του καθενός να γίνει συμφέρον όλων».

Θα πάψεις ποτέ να περιμένεις να συμβεί αυτό;
Ιστορικά έχει αποδειχθεί πως δεν μπορεί να εφαρμοστεί. Δεν αποκλείεται να γίνει ξανά ο στόχος της ανθρωπότητας• απλώς ο άνθρωπος αντιδρά με τον σωστό τρόπο όταν πλέον μια κατάσταση έχει φτάσει στο μη περαιτέρω, όταν η ζημιά είναι τόσο μεγάλη και η αντίδραση του δεν μπορεί να εξασφαλίσει μια αλλαγή.

Πως αποτυπώθηκε μέσα σου το τρομοκρατικό χτύπημα στο Παρίσι;
Σε διάφορες φάσεις. Αρχικά πέρασα από τη συνθήκη του φόβου, μετά από τη σκέψη πως είμαι ακόμα τυχερή που ζω στην Ελλάδα. Κι αμέσως μετά αποδόμησα την προηγούμενη σκέψη, αισθάνθηκα ενοχές, είπα πως είναι δυνατόν να νιώθω τυχερή μέσα σε τόσο πόνο; Γιατί να σκέφτομαι αν είμαι σε ευνοϊκότερη θέση από τον άλλο; Προχθές περνούσα έξω από το Πολυτεχνείο και σκεφτόμουν πως η γενιά μας δεν έχει βιώσει τον τρόμο, δεν ξέρουμε τι σημαίνει βία. Θα ήθελα να μη φτάσουμε στο σημείο να το γνωρίσουμε.

Το ότι έχουμε φτάσει στο σημείο να αναρωτιόμαστε, αν θα αποτελεί η ελευθερία έκφρασης ως κοινό αγαθό στο μέλλον, σημαίνει ότι τα αντανακλαστικά μας δεν λειτούργησαν όταν έπρεπε

Πέρασε από το μυαλό σου η σκέψη του να παίζει κανείς σε ένα θέατρο όπου μπορεί ένα βράδυ να εισβάλλουν κάθε είδους φανατικοί;
Δυστυχώς ναι. Είναι αναπόφευκτο να κάνει κανείς τέτοιες σκέψεις. Ποτέ όμως, δεν πίστευα ότι η ελευθερία είναι δεδομένη για κανέναν άνθρωπο, για κανέναν λαό. Και επίσης το ότι έχουμε φτάσει στο σημείο να αναρωτιόμαστε, αν θα αποτελεί η ελευθερία έκφρασης ως κοινό αγαθό στο μέλλον, σημαίνει ότι τα αντανακλαστικά μας δεν λειτούργησαν όταν έπρεπε.

Κι αυτό σημαίνει ότι όλα πρέπει να τα κατακτάμε από την αρχή;
Ίσως δεν ήταν και ποτέ δικά μας. Πριν από χρόνια είχα δει ένα ντοκιμαντέρ για τον Β΄Παγκόσμιο πόλεμο, σε πόσο σύντομο χρονικό διάστημα πέρασε το Παρίσι στην κατοχή των Ναζί. Θυμάμαι τις εικόνες των ανθρώπων να τρέχουν αλλόφρονες στους δρόμους. Λοιπόν, αυτός ο κίνδυνος ελλοχεύει πάντα και φυσικά έχει να κάνει με την διαχείριση της εξουσίας. Δρούμε λες κι είμαστε αθάνατοι, σπρώχνουμε τους εαυτούς μας προς το κακό, λες κι έχουμε αυτοκτονικές τάσεις. Αυτό το σημείο που βρισκόμαστε σήμερα, δεν απέχει πολύ από τον παραλογισμό του Β΄ Παγκοσμίου. Από τη μια, οι εξτρεμιστές τρέφονται που από θρησκευτικό φανατισμό και παράνοια κι από την άλλη οι δυτικοί που τους δημιούργησαν. Και ξαφνικά, ο πόλεμος έφυγε από τα όρια της χώρας που είχε ξεσπάσει. Μέχρι τώρα, υπήρχε μια επίφαση ορίων, χάθηκε κι αυτή. Τώρα ζούμε τον φόβο.

Και τις εικόνες στρατιωτών στο Παρίσι…
Είναι εικόνα διπλής ανάγνωσης. Από τη μια καταλαβαίνεις ότι για μια χώρα σε κατάσταση συναγερμού είναι η μόνη λύση. Από την άλλη, και μόνο ως συνθήκη σου προκαλεί αντίδραση. Αν οι ηγέτες των μεγάλων χωρών ήθελαν να δείξουν μεγαλείο έπρεπε να πάψουν τον πόλεμο στη Συρία. Εκείνοι προτίμησαν βία στη βία.

Ονειρεύεσαι ένα παγκόσμιο αντιπολεμικό κίνημα καλλιτεχνών να εναντιωθεί σε αυτό το φαύλο κύκλο βίας;
Ονειρεύομαι μάλλον ένα παγκόσμιο αντιπολεμικό κίνημα λαών.

Το θέατρο σου προσφέρει αυτή την μαγική απόδραση. Έχω την ευκαιρία και την τύχη να μην χάνομαι μέσα στην πολλή πραγματικότητα. Δεν θα το άντεχα

Σκέφτεσαι ουτοπίες;
Οι στιγμές που νιώθω τον χρόνο να διαστέλλεται, και για μένα αυτές ακριβώς είναι οι στιγμές της προσωπικής μου ευτυχίας, έχουν συμβεί σε τυχαία συνθήκη, οπότε δεν μπορώ να ορίσω την προσωπική μου ουτοπία.

Φεύγει ποτέ η φαντασία σου από το πραγματικό ή χάνεσαι στην πολλή πραγματικότητα;
Το θέατρο είναι ακριβώς αυτό. Σου προσφέρει αυτή την μαγική απόδραση. Έχω την ευκαιρία και την τύχη να μην χάνομαι μέσα στην πολλή πραγματικότητα. Δεν θα το άντεχα. Είναι μια διαδικασία του πνεύματος και της ψυχής. Αυτά τα δύο έχουν αυτή την ανάγκη για απόδραση σε κάτι ουτοπικό μακριά από την καθημερινότητα.

Κι από όνειρα, τι άλλο;
Όσο μεγαλώνω τόσο μεγαλώνει μαζί μου και η ανάγκη για προσωπική ευτυχία, για αρμονία. Έχει γίνει πια για μένα απόλυτη προτεραιότητα.