Αλέξης Μινωτής: Οι θεατρικές διαδρομές ενός αξεπέραστου ηθοποιού

Σαν σήμερα 11 Νοεμβρίου, το 1990, έφυγε από τη ζωή ο εμβληματικός ηθοποιός και σκηνοθέτης του θεάτρου Αλέξης Μινωτής, ένα ανήσυχο πνεύμα και μια έντονη προσωπικότητα που υπηρέτησε με πάθος και αφοσίωση τη θεατρική τέχνη της σύγχρονης Ελλάδος, γράφοντας ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της. Έμεινε στην ιστορία για το μέτρο, τη σαφήνεια, την ευελιξία, την εγκυρότητα και τη συνέπεια των αστείρευτων ερμηνευτικών και σκηνοθετικών του δυνατοτήτων.

Γεννημένος, στην Κρήτη, στις 8 Αυγούστου 1900 ως Αλέξης Μινωτάκης (τροποποίησε το επώνυμό του καθ’ υπόδειξιν του δασκάλου του Νικόλαο Πιμπλή), επέδειξε από νεαρή ηλικία τη ροπή του προς τις τέχνες και τα γράμματα, ενθαρρυμένος από το λογοτεχνικό κλίμα που επικρατούσε στη γενέτειρά του και ερχόμενος σε επαφή με σπουδαίους συγγραφείς και στοχαστές, όπως ο Σαίξπηρ, ο Ουγκώ, ο Χέγκελ, ο Νίτσε κ.α, αλλά και παραστάσεις περιοδευόντων θιάσων. Μάλιστα, μόλις σε ηλικία 15 ετών είδε μερικά ποιήματά του να δημοσιεύονται στο περιοδικό «Διόνυσος» του Αντώνη Γιαλούρη.

Ωστόσο, το θέατρο ήταν αυτό που, τελικά, τον κέρδισε ως τέχνη, καθώς, σύμφωνα πάντα με τα λεγόμενα του ίδιου «Αν αγαπά κανείς το θέατρο πραγματικά, έχει ένα είδος μεταφυσικής πίστης που δίνει ανακούφιση στις πνευματικές του ανησυχίες». Επιπλέον, ήδη από τα νεανικά του χρόνια, παρουσίαζε μια έμφυτη τάση να εξερευνά εις βάθος την προσωπικότητα των ανθρώπων γύρω του, ανακαλύπτοντας τους ψυχολογικούς μηχανισμούς τους και μετουσιώνοντας τους σαν να ήταν γνήσιοι θεατρικοί χαρακτήρες.

Η πρώτη του σκηνική εμπειρία πραγματοποιήθηκε το 1922 όταν και συμμετείχε ως ερασιτέχνης ηθοποιός στην παράσταση του «Οιδίποδα Τυράννου» κατά τη διάρκεια της περιοδείας του Θιάσου Βεάκη – Ιατρίδου – Νέζερ, στην Κρήτη, αρχικά ως μέλος του χορού και αργότερα ως Εξάγγελος. Ενώ, το 1923 προσλαμβάνεται, πλέον ως επαγγελματίας ηθοποιός, στον Θίασο Μαρίνου Παλαιολόγου – Χριστίνας Καλογερίκου, ενσαρκώνοντας μικρούς ρόλους κατά τη διάρκεια της περιοδείας του θιάσου στην Πελοπόννησο.

Από το 1925 έως το 1930 συνεργάστηκε με τη σπουδαία Μαρίκα Κοτοπούλη, τόσο στο σχήμα του Θιάσου Κοτοπούλη (1925-1929 και 1930), όσο και στην πρωτοποριακή «Ελευθέρα Σκηνή», μια βραχύβια σύμπραξη μεταξύ της Κοτοπούλη, του Σπύρου Μελά και του Μήτσου Μυράτ, η οποία διαλύθηκε το καλοκαίρι του 1930.

Εκείνη την περίοδο, συγκεκριμένα το 1928, θα γνωρίσει την Κατίνα Παξινού, η οποία έμελλε να γίνει πιστή συνοδοιπόρος του, για τα επόμενα σαρανταπέντε χρόνια, στη σκηνή και τη ζωή, αποτελώντας, σύμφωνα με τα λεγόμενα του, την αρτιότερη έκφραση της πνευματικότητας που πρέπει να διαθέτει για τον ίδιο ένας ηθοποιός, ώστε να «παράγει αισθήματα και εικόνες ποιητικής φαντασίας και υψηλής συγκίνησης» (…) εγώ, που εργάστηκα τόσα πολλά χρόνια μαζί της, θα την ονόμαζα την κατ’ εξοχήν ηθοποιό της ψυχής», δήλωνε.

Με τη σύζυγο και στενή συνεργάτιδά του Κατίνα Παξινού

Το 1931 προσχωρεί, μαζί με την Κατίνα Παξινού, στον Συνεταιρικό Θίασο του Αιμίλιου Βεάκη. Η σημαντικότερη, ωστόσο, θεατρική συνεργασία του υπήρξε εκείνη με το Εθνικό Θέατρο, κατά την οποία ο Αλέξης Μινωτής κυριάρχησε στην θεατρική ζωή του τόπου, με τις εξαιρετικές σκηνοθεσίες και τις αξέχαστες ερμηνείες του πάνω στο αρχαία δράμα και σε σπουδαία κλασικά και νεότερα έργα του ελληνικού και διεθνούς ρεπερτορίου.

Από το 1932-1941 υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες των Φώτου Πολίτη και Δημήτρη Ροντήρη. Από το 1950-1968 με σημαντικές παραγωγές να φέρουν πλέον τη σκηνοθετική υπογραφή του. Και από το 1974-1981, ως σκηνοθέτης και ηθοποιός, παράλληλα με τα καθήκοντα του Γενικού Διευθυντή του Εθνικού (έως το 1980) και του Προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου (1980-1981).

Πέερ Γκύντ («Πέερ Γκύντ» του Ερρίκου Ίψεν), Άμλετ («Άμλετ» του Ουίλιαμ Σαίξπηρ), Οιδίποδας («Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή), ‘Οσβαλντ («Οι Βρυκόλακες» του Ερρίκου ίψεν), Αυτοκράτωρ Μιχαήλ («Αυτοκράτωρ Μιχαήλ» του Άγγελου Τερζάκη), ο Πρίγκιπας του Χόμπουργκ («Ο Πρίγκιπας του Χόμπουργκ» του Ερρίκου φον Κλάιστ), Ριχάρδος Γ΄(« Ριχάρδος Γ΄» του Ουίλιαμ Σαίξπηρ), Σάυλοκ («Ο Έμπορος της Βενετίας» του Ουίλιαμ Σαίξπηρ), Ληρ («Βασιλιάς Ληρ» του Ουίλιαμ Σαίξπηρ), Ταλθύβιος («Εκάβη» του Ευριπίδη), Ιλ («Η Επίσκεψη της Γηραιάς Κυρίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματ), Οιδίποδας («Οιδίπους επί Κολωνώ» του Σοφοκλή), Τζέημς Ταϊρόν («Ταξίδι Μακριάς Ημέρας Μέσα στη Νύχτα» του Ευγένιου Ο’ Νηλ), Ρήγας Βελεστινλής («Ρήγας Βελεστινλής» του Σπύρου Μελά), Φόιχτ Βίλχελμ («Ο Λοχαγός Κέπενικ» του Κάρλ Τσουκμάγερ), Αβραάμ ( «Η Θυσία του Αβραάμ» του Βιτσέντζου Κορνάρου), Γιάννης Γαβριήλ Μπόρκμαν («Γιάννης Γαβριήλ Μπόρκμαν» του Ερρίκου Ίψεν), Φιλοκτήτης («Φιλοκτήτης» του Σοφοκλή), ο Καρδινάλιος της Ισπανίας («Ο Καρδινάλιος της Ισπανίας» του Ανρί ντε Μοντερλάν) κ.α.

Ο Αλέξης Μινωτής ως Ληρ | Φώτο: Αρχείο Εθνικού Θεάτρου

Παράλληλα συνεργάστηκε με πολυάριθμους θιάσους στην Ελλάδα και το εξωτερικό ως ηθοποιός και σκηνοθέτης. Μάλιστα δεν περιορίστηκε στις σκηνοθεσίες θεάτρου πρόζας, αλλά επεκτάθηκε και στην όπερα. Ανάμεσα στους θιάσους βρίσκουμε τους: Brattle Theatre Company, Εθνική Λυρική Σκηνή, Dallas Civic Opera Company, Missouri Repertory Theatre, Teatro San Carlo, The Covent Garden Opera κ.α.

Από το 1968 έως το 1973, έτος θανάτου της Κατίνας Παξινού, το ζεύγος ίδρυσε τον δικό του ιδιωτικό θίασο. Ενώ, το 1983 ο Αλέξης Μινωτής ιδρύει το «Εμπειρικό Θέατρο». Η  τελευταία παράσταση, στην οποία συμμετείχε ο σπουδαίος ερμηνευτής και σκηνοθέτης, πραγματοποιείται στις 3 Μαρτίου 1990, με τη «Θυσία του Αβραάμ» του Βιτσέντζου Κορνάρου, στο Εθνικό Θέατρο.

Η παράσταση, η οποία ανέβηκε τον Μάιο του 1931 στο Θέατρο Κυβέλη, σε μετάφραση Κατίνας Παξινού, με τον Αιμίλιο Βεάκη στον ρόλο του Εφραίμ Κάμποτ, υπήρξε όχι μόνο η πρώτη παρουσίαση έργου του σπουδαίου Αμερικανού δραματουργού, στην Ελλάδα, αλλά και η πρώτη σκηνοθετική απόπειρα του Αλέξη Μινωτή. Την παράσταση παρακολούθησε ο Φώτος Πολίτης, γράφοντας διθυραμβική κριτική στην εφημερίδα «Πρωία» και καλώντας, αργότερα, τους Παξινού, Μινωτή να γίνουν μέλος του νεοσύστατου Εθνικού Θεάτρου.

Η Κατίνα Παξινού ως «Εκάβη», σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή | Φώτο: Αρχείο Εθνικού Θεάτρου

Με την παράσταση «Εκάβη», σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή και την Κατίνα Παξινού στον ομώνυμο πρωταγωνιστικό ρόλο, εγκαινιάστηκε, στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, 19 Μαΐου 1955, το Φεστιβάλ Αθηνών, συμπίπτοντας με την επίσημη έναρξη των Επιδαυρίων (η άτυπη έγινε έναν χρόνο πριν με τον «Ιππόλυτο», σε σκην. Δημήτρη Ροντήρη), του πιο σημαντικού θεσμού του νεοελληνικού θεάτρου.

Η συμβολή του Μινωτή στην αναβίωση του αρχαίου δράματος υπήρξε θεμελιώδης. Την μεταχειριζόταν, με σεβασμό, λατρεία και προσήλωση, ως έναν ζωντανό οργανισμό, χωρίς, όμως, να προσκολλάται με ζήλο σε νεοτερισμούς που κινδυνεύουν να αλλοιώσουν το πνεύμα και τη μορφή της. Ακολούθησε το μονοπάτι που χάραξαν ο Φώτος Πολίτης και ο Δημήτρης Ροντήρης, δίνοντας του, όμως, έναν πιο οικείο, για τα νεοελληνικά δεδομένα, τόνο. Δόμησε τις παραστάσεις του πάνω στον «υψηλό λόγο», του οποίου η εκφορά ισορροπούσε μεταξύ ρεαλισμού και μουσικότητας.

Απέφευγε τα εντυπωσιακά εξωτερικά τεχνάσματα και τις περίπλοκες κατασκευές. Προχώρησε στην εξατομίκευση των μελών του χορού καταργώντας τη ρυθμική συνεκφώνηση, όπου αυτό κρινόταν δυνατό, αναδεικνύοντας τους ως ελεύθερες υπάρξεις στην έκφραση του δράματος και συνδέοντας το λυρικό με το δραματικό στοιχείο.

Στην Επίδαυρο ο Μινωτής παρουσίασε μερικές αξεπέραστες σκηνοθεσίες αρχαίας τραγωδίας: «Αντιγόνη» του Σοφοκλή (8/7/1956), «Μήδεια» του Ευριπίδη (15/6/1957), «Οιδίπους επί Κολωνώ» του Σοφοκλή (5/7/1958), «Φοίνισσαι» του Ευριπίδη (19/6/1960), «Βάκχαι» του Ευριπίδη (17/6/1962), «Προμηθεύς Δεσμώτης» του Αισχύλου (16/6/1963), «Φιλοκτήτης» του Σοφοκλή (25/6/1967) κ.α.

Ο Αλέξης Μινωτής ως «Άμλετ» | Φώτο: Αρχείο Εθνικού Θεάτρου

Στις 8 Δεκεμβρίου 1955 έκανε πρεμιέρα, στο Εθνικό Θέατρο, ο «Άμλετ» του Σαίξπηρ, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή και μετάφραση Βασίλη Ρώτα. Τον ομώνυμο πρωταγωνιστικό ρόλο ερμήνευσε ο ίδιος ο σκηνοθέτης, ενώ η Κατίνα Παξινού και η Τζένη Καρέζη εμφανίστηκαν στον ρόλο της Γερτρούδης και της Οφηλίας αντίστοιχα.

Ο Αλέξης Μινωτής προσέγγισε τον εμβληματικό ήρωα, τόσο σκηνοθετικά όσο και υποκριτικά, ως ένα πολυδιάστατο σύνολο, γεμάτο αντιφάσεις, σε μια εις βάθους μελέτης της ανθρώπινης φύσης και των ψυχολογικών εκφάνσεων της, παραμένοντας πιστός και στο σαιξπηρικό πνεύμα. Την ίδια αντιμετώπιση επιφύλασσε όχι μόνο στους σαιξπηρικούς ήρωες που ζωντάνευε επί σκηνής (Σάυλοκ, Μάκβεθ κ.α.), αλλά σε όλους τους ρόλους του ανεξαιρέτως, τονίζοντας την πολυσχιδή προσωπικότητά τους.

Το πρώτο ανέβασμα πραγματοποιήθηκε στις 5 Ιουλίου 1958, στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου. Μαζί με τον Αλέξη Μινωτή, που ενσάρκωσε τον Οιδίποδα, εμφανίστηκαν η Ελένη Ζαφειρίου, η Κάκια Παναγιώτου, ο Γιώργος Γληνός κ.α. Ο σκηνοθέτης, με αυτή την παράσταση, χάρισε, στο κοινό, την πιο προσωπική του δημιουργία όσον αφορά την αρχαία τραγωδία.

Ο Μινωτής θεωρούσε το έργο ως την αρτιότερη έκφραση του τραγικού, της διαμάχης μεταξύ του ανθρώπου με τη φύση: «Με τον Οιδίποδα επι Κολωνώ» σημείωνε «περισσότερο παρά με όποιο άλλο έργο του Σοφοκλή μπαίνουμε στο βαθύτερο νόημα της σοφόκλειας τραγωδίας που εδράζεται στην αντοχή, την περηφάνια και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου κι όταν ακόμη αντιμετωπίζει τις φρικτότερες συνθήκες».

Από την παράσταση «Οιδίπους επί Κολωνώ», στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου | Φώτο: Αρχείο Εθνικού Θεάτρου

Στις 6 Νοεμβρίου 1958, στο State Fair Music Hall του Dallas παρουσίασε την όπερα «Μήδεια» του Luigi Cherubini, με την εμβληματική σοπράνο Μαρία Κάλλας στον πρωταγωνιστικό ρόλο και τον Γιάννη Τσαρούχη στα σκηνικά και τα κοστούμια. Αν και αρκετά διστακτικός ως προς το είδος, ωστόσο, δέχτηκε να σκηνοθετήσει την πρώτη του όπερα, αναδεικνύοντας στο έπακρο τα προσόντα της αοιδού.

Η παράσταση σημείωσε μεγάλη επιτυχία και απέσπασε θετικές κριτικές. Άλλες συνεργασίες του Μινωτή με την Κάλλας: «Νόρμα» του Βιντσέντσο Μπελλίνι, στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου (24/8/1960, θίασος Εθνικής Λυρικής Σκηνής), «Μήδεια» του Λουίτζι Κερουμπίνι, στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, (6/8/1961, με τη συμμετοχή της Ορχήστρας και του Μπαλέτου της ΕΛΣ).