Αποκριές: Οι καταβολές της πιο εύθυμης γιορτής του χρόνου

Οι αποκριές μέχρι και σήμερα αποτελούν μια από τις δημοφιλέστερες εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού. Πρόκειται για μια εορταστική περίοδο άρρηκτα συνδεδεμένοι με τη μάσκα, τη μεταμφίεση και την αλλαγή της προσωπικότητας και της κοινωνικής ταυτότητας, όπου κυριαρχούν το ξεφάντωμα, η ευθυμία, το γκροτέσκο, το γέλιο, η παρωδία. Μια γιορτή ελευθεριότητας και  αμφισβήτησης των κανόνων όπου πρωτεύοντα ρόλο παίζει η παρόρμηση.

Πως όμως δημιουργήθηκε και από που προήλθε η συγκεκριμένη δημοφιλή γιορτή;

Η προέλευση της λέξης «καρναβάλι» προέρχεται από την μεσαιωνική λατινική φράση «carne levare»ή «carnelevarium» και σημαίνει «αντίο στο κρέας» , όπως και ο ελληνικός όρος «Αποκριά» (απόκρεως < από + κρέας). Και αυτό καθώς η Αποκριά κατά τη διάρκεια του ύστερου μεσαίωνα άρχισε να προσδιορίζεται ως η εορταστική περίοδος που προηγούταν της νηστείας της Σαρακοστής. Τα κύρια χαρακτηριστικά της η κοινωνική αταξία και το ξεφάντωμα.

Saturnalia

Αν και τα διάφορα έθιμα και οι πρακτικές ανά τον κόσμο που συνδέονται με την περίοδο της Αποκριάς προέρχονται κυρίως από τις εκάστοτε τοπικές και θρησκευτικές παραδόσεις, ωστόσο, η ρίζα που τα συνδέει μπορεί να αναζητηθεί στον ρωμαϊκό παγανισμό, το εορτολόγιο του και τις τελετουργίες του. Στην αρχαία Ρώμη οι ποικίλες γιορτές που τελούταν με αφορμή ένα θρησκευτικό γεγονός χαρακτηρίζονταν από μεγάλο βαθμό θεατρικότητας όπου οι μεταμφιέσεις κατείχαν σε αρκετές από αυτές κεντρικό ρόλο.

Αρκετοί είναι οι μελετητές εκείνοι που ανάγουν την καταγωγή της Αποκριάς σε Ρωμαϊκές Γιορτές όπως τα Κρόνια (Saturnales) όπου συναντάμε την «αντιστροφή των ρόλων» και τα Λύκια (Lupercalia) όπου οι συμμετέχοντες ντύνονταν με δέρματα ζώων για να γιορτάσουν τον ερχομό της άνοιξης και τη γονιμότητα ανατρέποντας την καθημερινή τάξη πραγμάτων, χαρακτηριστικό που συνδέεται με την αποκριάτικη ελευθεριότητα μέχρι σήμερα.

The Fight between Carnival and Lent (1559), Pieter Bruegel

Η σημερινή μορφή της Αποκριάς άρχισε να διαμορφώνεται κατά την περίοδο του Μεσαίωνα μέσα από περίπλοκες κοινωνικοπολιτιστικές και θρησκευτικές διαδικασίες. Όταν ο Χριστιανισμός εξαπλώθηκε στη Ρώμη, οι θρησκευτικοί ηγέτες θεώρησαν πιο εύκολο να ενσωματώσουν τις δημοφιλείς τοπικές παραδόσεις στη νέα πίστη παρά να τις καταργήσουν ολοκληρωτικά. Με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκε η Αποκριά: Ως μια ώσμωση ποικίλων αναπαραστάσεων και πρακτικών, συχνά διαφορετικής προέλευσης, οι οποίες αναμείχθηκαν μαζί με τις τελετουργικές ανάγκες και το ημερολόγιο της χριστιανικής εκκλησίας.

Οι πρώτες πηγές που μιλούν για εορταστικές εκδηλώσεις συνδεδεμένες με το φαινόμενο της Αποκριάς έρχονται από τη Ρώμη και χρονολογούνται από το 1140 μ.Χ. Από τον 14ο αιώνα και έπειτα η γιορτή άρχισε να εδραιώνεται σε όλη την Ευρώπη.

Δεν αναγνωρίστηκε ωστόσο ως επίσημη εορτή από τις εκκλησιαστικές αρχές. Αν στο Μεσαίωνα υπήρχε μια σχετική ανεκτικότητα από μέρους τους για τις αποκριάτικες πρακτικές, την περίοδο της Μεταρρύθμισης και της Αντιμεταρρύθμισης δεν έδειξαν την ίδια επιείκεια. Οι καταδίκες και η προσπάθεια απαγορεύσεων ωστόσο δεν αποθάρρυνε τη διάδοση τους. Αν και για ένα διάστημα κατά τον 16ο και 17ο αιώνα έδειχναν να υποχωρούν σε σύγκριση με το έθιμο της Σαρακοστής.

Στην περιοχή των Βαλκανίων και ιδιαίτερα στον ελλαδικό χώρο αρκετά αποκριάτικα έθιμα, όπως η μεταμφίεση με ρούχα άλλου φύλου, το μουτζούρωμα, το κρέμασμα κουδουνιών στο λαιμό, αισχρά και άσεμνα τραγούδια κ.α., προέρχονται από τη «βυζαντινή διαπόμπευση» έχοντας ωστόσο απωλέσει των ατιμωτικό τους χαρακτήρα.

Για αιώνες η μεταμφίεση, η οποία κατείχε πρωτεύοντα ρόλο σε διάφορες εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού, αποτελούσε «ανδρικό φαινόμενο» με τις γυναίκες να έχουν δευτερεύοντα ρόλο. Στις Αποκριάτικες εκδηλώσεις πρωταγωνιστούσαν οι νεαροί άνδρες οι οποίοι ανέτρεπαν τις συνηθισμένες τους συμπεριφορές μεταμφιεζόμενοι σε ζώα ή γυναίκες και γενικότερα «σε κάτι άλλο από αυτό που είναι». Ενώ μόλις το 1701 ο Πάπας Κλήμης ο 11ος θα επιτρέψει στο γυναικείο πληθυσμό να μεταμφιέζεται.

Εκτός από το γκροτέσκο, την υπερβολή, την ανατροπή των έμφυλων και κοινωνικών ρόλων και στερεοτύπων, τη μεταμφίεση, τη θεατρικότητα και την ελευθεριότητα στη συμπεριφορά, οι αποκριάτικες γιορτές συνδέθηκαν και με γαστρονομικά έθιμα. Έτσι την «Τρίτη της Άφεσης», μια μέρα πριν την έναρξη της Σαρακοστής, σε χώρες όπως η Γαλλία και η Ιταλία καταναλωνόταν λιπαρό κρέας, συνήθως γουρούνι, ενώ σε άλλες περιοχές όπως η Γερμανία το φαινόμενο λάμβανε χώρα την τελευταία Πέμπτη πριν τη Σαρακοστή. Ενώ στην Ελλάδα η μέρα αυτή είναι η Τσικνοπέμπτη, η οποία πέφτει τη δεύτερη εβδομάδα των Αποκριών.

Άλλο ένα καρναβαλικό τελετουργικό που πραγματοποιούνταν τις Αποκριές ήταν η «ψευτοδίκη» όπου «δικαζόταν» η προσωποποίηση του Καρναβαλιού που συχνά είχε τη μορφή μιας κούκλας ή παρόμοιου ομοιώματος και λειτουργούσε ως ένας «αποδιοπομπαίος τράγος» που συμβόλισε τα λάθη, τα βάσανα και τις αμαρτίες της κοινότητας, η οποία αποφάσισε να τον δικάσει και να τον τιμωρήσει, εξαγνίζοντας τον ίδιο της τον «εαυτό».

Πρόκειται ένα πρώιμο λαϊκό θεατρικό δρώμενο με δήθεν δικαστές, δικηγόρους και ακροατήριο όπου η καταδίκη και η δημόσια εκτέλεση στην πυρά του «Καρνάβαλού» ήταν αναπόφευκτη. Στη συνέχεια το κοινό εξέφραζε τη λύπη του για τον «θάνατο« του Καρνάβαλου με τραγούδια και θρήνους.

Αποκριάτικο έθιμο αποτελούσε και η πομπή μιας μικρής ομάδας ατόμων από πόρτα σε πόρτα με μιμήσεις, τραγούδια, σκετσάκια και χορούς ζητώντας ανταλλάγματα ή κεράσματα. Πρόκειται κυρίως για ομάδες ανύπαντρων μεταμφιεσμένων αντρών οι οποίοι θεωρούταν ότι έφερναν καλή τύχη στα σπίτια που επισκέπτονταν, εκτός αν ο νοικοκύρης/α αποφάσιζε να μη τους φιλέψει τίποτα, οπότε και του εύχονταν κακή τύχη.

[relart 1]

Παράλληλα μεταξύ του 14ου και του 15ου αιώνα κάνουν την εμφάνιση τους οι χοροί μεταμφιεσμένων. Πρόκειται για μεγάλα πάρτι όπου οι καλεσμένοι φορούσαν περίτεχνες στολές και μάσκες  διατηρώντας την ανωνυμία τους και ενδίδοντας σε ανάρμοστες συμπεριφορές σεξουαλικής κυρίως φύσεως και σκάνδαλα. Αρχικά συνδέθηκαν με τη βασιλική αυλή της Γαλλίας, ενώ την περίοδο της Αναγέννησης ήταν η βενετσιάνικη αριστοκρατία που κρατούσε τα σκήπτρα των πιο εξεζητημένων αποκριάτικων χορών, στα οποία γινόντουσαν ακόμη και οικονομικές συναλλαγές.