Θεατής: Αφέντης και Δούλος & Η δύναμη του σκότους

Εντυπώσεις από τα έργα: “Αφέντης και Δούλος” του Λέοντος Τολστόι σε σκηνοθεσία Γιώργου Νανούρη που παρουσιάζεται στο Νέο Θέατρο Κατερίνα Βασιλάκου και “Η δύναμη του σκότους”, επίσης του Λέοντος Τολστόι, σε σκηνοθεσία Ελένης Σκότη και Γιώργου Χατζηνικολάου, που φιλοξενεί το Σύγχρονο Θέατρο.

05.04.2017

Ο Λέων Τολστόι θεωρείται ένας από τους καλύτερους συγγραφείς όλων των εποχών. Πολυγραφότατος και πολυμεταφρασμένος άφησε με τη ρεαλιστική του πένα μεγάλη παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές. Αναπαρέστησε τη ρωσική κοινωνία, την ανισότητα των δομών της, αναδεικνύοντας τις πάσης φύσεως αδικίες, βγάζοντας τα μύχια των ηρώων, αποκαθιστώντας ταυτόχρονα την ορισμένη ηθική τάξη. Δύο από τα κείμενα του, ο Αφέντης και Δούλος και το λιγότερο γνωστό η Δύναμη του Σκότους παρουσιάζονται την τρέχουσα σεζόν στις αθηναϊκές σκηνές.

Αφέντης και Δούλος

Η νουβέλα αυτή του Τολστόι αναφέρεται σε έναν πλούσιο αφέντη που έχοντας ως πρωταρχικό στόχο το κέρδος αψηφά τις καιρικές συνθήκες και μαζί με τον δούλο του σπεύδουν να προλάβουν την αγοροπωλησία ενός κτήματος. Το πυκνό χιόνι όμως αλλάζει την πορεία τους και σύντομα το άρμα τους θα χαθεί στις εκτάσεις της ρωσικής επαρχίας. Η μανία της φύσης είναι εκείνη που θα αποφασίσει την τύχη των δύο αντρών. Ο αφέντης θα προσπαθήσει να σώσει τον εαυτό του αδιαφορώντας αρχικά για τον δούλο. Όλα όμως θα αποβούν μάταια. Γρήγορα θα απομείνει μόνος και αβοήθητος και τότε θα συνειδητοποιήσει την κενότητα των προσπάθειών του και των έργων του γενικότερα.

Αποτελεί ένα κείμενο αυτογνωσίας καθώς ο εκπρόσωπος της υψηλής τάξης, εν προκειμένω ο Βασίλη Αντριέϊτς, αισθάνεται την πλασματική διαχωριστική γραμμή από τον δούλο του, αντιλαμβάνεται την ηθική αδικία, την ψευτιά και τη μονομέρεια του δικού του κόσμου. Έστω και την ύστατη στιγμή, σκεπάζοντας τον δούλο, μοιάζει να ακουμπά το αληθινό νόημα της ζωής. Αυτή η μετάνοια λειτουργεί ως σωτηρία ουσιαστική για τον δούλο του, όπως θα αποδειχθεί από την εξέλιξη της ιστορίας, ως λύτρωση όμως και για τη δική του ψυχή που θα αφήσει τα επίγεια. Τίποτα πια δε μπορεί να αλλάξει για τον αφέντη, αλλά η ελπίδα ενός νέου κόσμου, ηθικά σωστότερου, μοιάζει να ξεπροβάλει.

Ο Γιώργος Νανούρης (σκηνοθεσία) με ένα κράμα δράσης και αφήγησης πέτυχε την εξοικείωση με το κείμενο, δίνοντας του διάσταση άμεση και χειροπιαστή, φτιάχνοντας με φαντασία και ωραίες εικόνες (χιονοθύελλα) την αληθοφανή ατμόσφαιρα. Οι εξηγήσεις προσωπικού περιεχομένου για την ταύτιση με τους ήρωες, τα παράτερα στοιχεία μετάβασης από τον μύθο στο παρόν, όπου γενικεύεται και αποκτά χαρακτήρα εξωθεατρικό, λειτουργούν μεν πρωτότυπα, δημιουργούν ωστόσο αίσθημα ανοίκειου με την περίσσεια χρήση τους.

Η εστίαση στην καθαυτή ιστορία ήταν εύστοχη και μάλλον αρκούσε, συντελούν σε αυτό και οι δύο καλές ερμηνείες, με την εμπειρία, την προσαρμοστικότητα -αρχικά ως σκληρόκαρδος αφέντης, στην εξέλιξη ως πονόψυχος άνθρωπος- και εν τέλει την υπεροχή του Δ. Λιγνάδη να είναι εμφανή στοιχεία. Ο Γ. Νανούρης, ευγενής εξ όψεως και εκ φύσεως, αποδίδει τον δούλο με ευαισθησία και πραότητα, λειτουργώντας δεκτικά και χωρίς την αίσθηση αντίστασης στις προσβολές του αφέντη. Στο σύνολο της η δουλειά είναι μια πετυχημένη και ζωντανή αναπαράσταση της ιστορίας του Τολστόι και παρακολουθείται ευχάριστα από ένα ευρύ κοινό, που μπορεί να εκτείνεται ηλικιακά από τις εφηβικές ως τις μεγαλύτερες ηλικίες.

Η δύναμη του σκότους

Σε αυτό το όχι ιδιαίτερα γνωστό κείμενο ο Τολστόι κάνει ένα βήμα παραπέρα από τη ρεαλιστική γραφή καταγράφοντας ήρωες και συμβάντα με περιεχόμενο νατουραλιστικό. Εστιάζει στα κατώτερα ένστικτα, σε ανομολόγητες πράξεις, πάθη και παθήματα, αφήνοντας κατά μέρος το αρχέτυπο του καλοκάγαθου επαρχιώτη. Ένας μουσικός δηλώνει στο γάμο της πρόγονής του ότι έχει κάνει παιδί μαζί της, το οποίο σκότωσε, γεγονός που προσπάθησε να επαναλάβει και με το δικό του, νόμιμο παιδί. Η αποκάλυψη αυτή, ανεξάρτητα από τις συνέπειες που θα επιφέρει, είναι μια προσπάθεια λύτρωσης για τον ίδιο. Η μετάνοια, η διάθεση για αλλαγή, έστω σε ύστερη στιγμή, αποτελούν τα κύρια μελήματα στην εργογραφία του Τολστόι και είναι φανερά και εδώ.

Στην παράσταση η Έλενα Σκότη (σκηνοθεσία) δε στάθηκε θεματικά μόνο στο προαναφερθέν κέντρο βάρους του διηγήματος αλλά ανέδειξε και άλλα τρωτά της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως αυτά σκιαγραφούνται στις σελίδες του Τολστόι, τους παράνομους έρωτες, τα ψέματα, τη σχέση του ανθρώπου με το χρήμα, την κλεψιά. Συνάμα αντιμετώπισε με πιο χαλαρή οπτική την εκ φύσεως σκληρότητα που αποπνέει ένα νατουραλιστικό κείμενο (αγροτική τραγωδία του νατουραλισμού χαρακτηρίστηκε το συγκεκριμένο), βάζοντας πρόσθετες πινελιές χιούμορ. Καταφέρνει συνολικά να δημιουργήσει μια αξιοπρεπή δουλειά χωρίς εξάρσεις, με όρια ωστόσο, στο μεγαλύτερο μέρος της ήσυχη δραματικά, που σε στιγμές όμως φτάνει και στην αποδυνάμωση.

Με πρωτότυπο τρόπο γίνεται η απόδοση των σκηνών του έργου, μέσα από μαύρα φελιζόλ που λειτουργούν πολυμορφικά, αν και κάποτε αποδεικνύονται υπερβολικά λιτά και η όποια αναδιαμόρφωση δεν είναι λειτουργική. Πέρα του ευρήματος αυτού ως προσέγγιση στο σύνολό της είναι κλασικότροπη και καθαρή, εστιάζοντας περισσότερο στη θεματική -ποικίλη κατ επιλογήν- και όχι στο θέαμα πετυχαίνοντας να κρατήσει το ενδιαφέρον των θεατών ως το τέλος, παρά τη δίωρη και κάτι διάρκειά της.

Οι ερμηνείες, ξεχωρίζοντας την εξαιρετική Αγορίτσα Οικονόμου στον ρόλο της Ματριόνας, της φοβερής μάνας με τις δολοπλοκίες και τα τεχνάσματα και τον συμπαθή Γιώργο Παπαγεωργίου -υπήρχαν όμως και στιγμές με δραματική ομοιογένεια, όπως εκείνη της μεταμέλειας- στο σύνολό τους είναι μελετημένες χωρίς όμως να είναι και ιδιαίτερες. Ενδιαφέρουσα είναι και η μουσική επένδυση που κυρίως αποφορτίζει συναισθηματικά.

Σύνολο
Αμφότερες καταφέρνουν να αναδείξουν την κύρια θεματική του Τολστόι, τις ανθρώπινες σχέσεις και μέσα από αυτές τη συνειδητοποίηση του αληθινού νοήματος της ζωής, που μπορεί να έρχεται με την κατάληξη, είναι όμως και αυτό ως γεγονός ένδειξη ενός ελπιδοφόρου αύριο.