«Sight»: Οι μορφές του Άντονι Γκόρμλεϊ επανακατοικούν τη Δήλο

Η Δήλος υπήρξε η «Σιγκαπούρη της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας», ένα ελεύθερο λιμάνι όπου κυριαρχούσε το εμπόριο και μαζί του η ανταλλαγή ιδεών, νοοτροπιών, θρησκειών –ένας πολυπολιτισμικός τόπος όπου συνυπήρχαν πλάι-πλάι το ιερό με το βέβηλο, το πανελλήνιο ιερό του Απόλλωνα με το μεγαλύτερο σκλαβοπάζαρο της Μεσογείου. Αυτόν τον τόπο, που μέσα από τον διεθνή τουρισμό μετατρέπεται και πάλι σε ένα πολυπολιτισμικό χωνευτήρι, επέλεξαν η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και ο Πολιτιστικός Οργανισμός ΝΕΟΝ για να φιλοξενήσει τον διεθνούς φήμης βρετανό γλύπτη Sir Antony Gormley, που «επανακατοικεί» τον χώρο, τοποθετώντας 29 γλυπτές ανθρώπινες μορφές από χυτοσίδηρο σε διάφορα μέρη του νησιού –όχι μονάχα στις καθιερωμένες αρχαιολογικές διαδρομές αλλά ακόμη και στην κορυφή του όρους Κύνθος ή σε σημεία προσβάσιμα μονάχα από τη θάλασσα…

Η γλυπτική εγκατάσταση «Sight» («Θέαση») δεν «συνομιλεί» με τρόπο απλοϊκό με τα ερείπια της αρχαίας πόλης, γίνεται τμήμα της, χωρίς όμως, ταυτόχρονα, να της ανήκει. Οι οξειδωμένες ανθρώπινες φιγούρες θαρρείς πως έχουν μόλις ξεπηδήσει από τα έγκατα της δηλιακής γης, φορτωμένες ακόμα την αρχαία σκουριά τους, όπως η ελαφρώς συστραμμένη μορφή που φαίνεται να πατά πάνω στην επιφάνεια του νερού, η οποία υποδέχεται τον επισκέπτη στην είσοδο του μικρού λιμανιού («6 Times Left», 2009).

Οι μορφές του Γκόρμλεϊ, άλλες ρεαλιστικές απεικονίσεις ανθρώπινων σωμάτων κι άλλες αφαιρετικά κυβιστικά σχήματα που παραπέμπουν πάντα στο ανθρώπινο σώμα, καλούν τον επισκέπτη σε ένα ταξίδι μέσα στο ταξίδι, μια περιήγηση στα συναισθήματα, στο φως και την υλικότητα της Δήλου. «Το έργο μου δεν είναι αναπαραστατικό με την κλασική έννοια», μας λέει ο βρετανός καλλιτέχνης, «δεν διαθέτει κάποιο προϋπάρχον νόημα· το αποκτά μέσα από τη νοηματοδότησή του από τον θεατή. Με αυτήν την έννοια είναι ανοιχτό, καθώς δεν υπάρχει ένας τρόπος ανάγνωσής του».

«Αυτή είναι η δική μου μικρή συνεισφορά στο Μουσείο της Δήλου. Μου άρεσε η αίσθηση ότι είναι τόσο κοντά στη γη, σε ένα χώρο όπου όλα στέκονται κατακόρυφα», λέει ο Άντονι Γκόρμλεϊ

Πρόκειται για έργα που δεν αποτελούν «απαντήσεις», αλλά μάλλον ερωτήματα σχετικά με τη ζωή και το ανθρώπινο σώμα, τη σχέση σώματος και πνεύματος, το είδος του περιβάλλοντος που απαιτείται για την επιβίωση του ανθρώπου. Ίσως τα ίδια ερωτήματα που έθεταν οι άνθρωποι χτίζοντας τα αρχαία ιερά. Όμως, όπως παρατηρεί ο Άντονι Γκόρμλεϊ, «η τέχνη στην αρχαία Δήλο συνδεόταν με δοσμένα αφηγήματα, που απέδιδαν ιεραρχικούς κώδικες κοινούς για τους τότε επισκέπτες, με στόχο την επιβολή δεδομένων σχέσεων εξουσίας. Η δική μου δουλειά προτείνει μια ριζική διαφοροποίηση ανάμεσα στην τέχνη που προϋπάρχει εδώ και την τέχνη του σήμερα».

Διαφοροποίηση που επιτρέπει στον επισκέπτη, με ένα μοναδικό τρόπο, να αντικρύσει τις οξειδωμένες κυβιστικές φιγούρες που στέκονται ή κείνται, σε άμεση επαφή με την τοιχοποιία ή το έδαφος, μέσα στα μονόχωρα εργαστήρια της Συνοικίας του Θεάτρου, σαν να ήταν οι αρχαίοι ένοικοί τους, που μόλις αναδύθηκαν από το έδαφος ή αποσπάστηκαν από τους λίθινους τοίχους χάρη στο βλέμμα μας· ή, αντίθετα, σαν να ήταν από πάντα εκεί, σε έναν διαρκή διάλογο με τη γεωλογία και την ιστορία…

«Η αρχική ιδέα ήταν το έργο να καλύπτεται κατά το ήμισυ από το νερό, όμως τη στιγμή της εγκατάστασης η στάθμη ήταν τριπλάσια. Ευτυχές ατύχημα, γιατί αποφασίσαμε να το τοποθετήσουμε εκεί που θα στεκόταν και ο αρχαίος θεατής μπροστά στην ιερή δεξαμενή» («Cast III», 2009).

Με την άφιξή του στη Δήλο, ο επισκέπτης πληροφορείται πως οποιαδήποτε δραστηριότητα μπορεί να βλάψει τις αρχαιότητες απαγορεύεται, ακόμη και το κάπνισμα. «Η μνήμη μπορεί να είναι μια σταθερά της ανθρώπινης συνείδησης, τα μνημεία όμως δεν ήταν πάντοτε οι φορείς της», παρατηρεί ο Δημήτρης Αθανασούλης, προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, διευκρινίζοντας πως «οι αρχαιότητες έχουν την αξία που τους δίνει η κάθε εποχή και η κάθε κοινωνία».

Όταν αποβιβάστηκαν στο νησί οι πρώτοι αρχαιολόγοι, τον 19ο αιώνα, το πλάτωμα μπροστά στο λιμάνι ήταν γεμάτο ασβεστοκάμινα, που μετέτρεπαν τα αρχαία μάρμαρα σε ασβέστη, για τις ανάγκες της Μυκόνου και των γύρω νησιών. Σήμερα, οι αρχαιολόγοι και οι συνεργάτες του ΝΕΟΝ αποδύθηκαν σε μια εξαιρετικά απαιτητική τεχνικά επιχείρηση, που διήρκησε αρκετούς μήνες, ώστε τα γλυπτά του Άντονι Γκόρμλεϊ, βάρους αρκετών τόνων το καθένα, να τοποθετηθούν με τέτοιο τρόπο ώστε μετά το πέρας της εγκατάστασης να μην αφήσουν το παραμικρό ίχνος στον αρχαιολογικό χώρο, ούτε καν τη σκουριά που θα μπορούσε να επικολληθεί πάνω στα μάρμαρα.

Ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα, που απαίτησε ακόμη και τη συνδρομή… ελικοπτέρου για την τοποθέτηση κάποιων γλυπτών σε απόκρημνα σημεία. Το σημαντικότερο όμως, όπως μας εξηγεί ο Θέμης Βάκουλης, αρχαιολόγος υπεύθυνος για τη Δήλο, ήταν το πέρασμα των σιδερένιων όγκων πάνω από τις πλακοστρωμένες αρχαίες ατραπούς, πόντο τον πόντο, από φόβο μήπως κάτι απρόβλεπτο πάει στραβά…

Όλα όμως παρέμειναν στη θέση τους, αποτελώντας ένα τεχνικό επίτευγμα που προσέφερε μια ιδιαίτερη τεχνογνωσία στους δύο φορείς που το υλοποίησαν, την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και το ΝΕΟΝ.

Antony Gormley, Another Time XIV, 2011. Installation view, SIGHT, στον αρχαιολογικό χώρο της Δήλου, 2019. / Φωτογραφία © Oak Taylor Smith | Courtesy ΝΕΟΝ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και o καλλιτέχνης.

Τεχνογνωσία που αναμφίβολα αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη για ανάλογα εγχειρήματα στο μέλλον, μολονότι, όπως τόνισε η διευθύντρια του ΝΕΟΝ Ελίνα Κουντούρη, μια εγκατάσταση σε τέτοιο πλαίσιο γίνεται «once in a lifetime», είναι μια μοναδική εμπειρία. Για την ίδια, η έκθεση αυτή, που έλαβε όλες τις απαραίτητες εγκρίσεις από το ΚΑΣ, την Αρχαιολογική Υπηρεσία κ.λπ., προσφέρει ένα νέο υπόδειγμα συνεργασίας με το ελληνικό κράτος και τις υπηρεσίες του –άλλωστε, όπως σημείωσε ο Δημήτρης Αθανασούλης, η συνεργασία με τον Πολιτιστικό Οργανισμό ΝΕΟΝ, που ξεκίνησε πέρσι και θα συνεχιστεί, όπως και η έκθεση στη Δήλο, έγινε με πρωτοβουλία της ΕΦΑ Κυκλάδων, στο πλαίσιο μιας ιδιαίτερα εξωστρεφούς εκθεσιακής πολιτικής.

Για την Ελίνα Κουντούρη, επιμελήτρια της εγκατάστασης μαζί με την Iwona Blazwick, στόχος της έκθεσης, για την οποία ανατέθηκαν στον καλλιτέχνη πέντε νέα γλυπτά, που προστέθηκαν στις παλαιότερες δημιουργίες του, είναι να προσφέρει, μέσα από τη βιωμένη εμπειρία, μια άλλη θέαση για τη σχέση του κοινού και της αρχαιολογίας.

Antony Gormley, SIGHT, στον αρχαιολογικό χώρο της Δήλου, 2019. / Φωτογραφία © Oak Taylor Smith | Courtesy ΝΕΟΝ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και o καλλιτέχνης.

«Πρώτη φορά πήγα στη Δήλο μήνα Αύγουστο, μια μέρα ξηρή, με απόλυτη διαύγεια. Σήμερα, που την επισκέφθηκα και πάλι είναι ένας ολάνθιστος κήπος, κάτι τελείως διαφορετικό. Το φως του νησιού είναι μοναδικό. Η ατμόσφαιρα είναι συμπαγής, σαν να διαθέτει υλική υπόσταση», τόνισε ο Άντονι Γκρόμλεϊ. «Στη Δήλο βλέπουμε την ανθρώπινη ιστορία. Δεν έρχομαι να μιμηθώ τη συνέχειά της. Οι μορφές που έχω δημιουργήσει δεν είμαστε εμείς, όμως μας βοηθούν να γίνουμε εμείς, να γίνουμε ο εαυτός μας. Κατά κάποιον τρόπο διεγείρω τις αρχαιότητες που ήδη υπάρχουν, ώστε να μπορέσουμε να αισθανθούμε τη σχέση μας με τον χώρο, με τον εαυτό μας και με το παρελθόν, να αναστοχαστούμε τη σχέση μας με τη ζωή και το περιβάλλον».

Για τον βρετανό γλύπτη ο πολιτισμός του παρελθόντος ήταν ένα ανθρώπινο δημιούργημα σε αντιδιαστολή με τη φύση. «Σήμερα αναγνωρίζουμε ότι, τουλάχιστον εν μέρει, αποτελούμε κι εμείς κομμάτι της φύσης. Συνεπώς πρέπει να κατορθώσουμε να την επανερμηνεύσουμε, έτσι ώστε να εξασφαλίσουμε ότι όλα τα όντα θα μπορούν να επιβιώσουν στη βιόσφαιρα», τονίζει, εντοπίζοντας εδώ την ευθύνη του σύγχρονου ανθρώπου, αλλά και του ίδιου ως καλλιτέχνη. «Επομένως», συνεχίζει, «πρέπει να αναστοχαστούμε την ιστορία και τη σχέση του ανθρώπου με αυτήν. Να δούμε τα ίχνη του παρελθόντος και να τα συσχετίσουμε με το παρόν, όμως χωρίς νοσταλγία, χωρίς να γραπωνόμαστε από αυτό».

Antony Gormley, Reflect, 2017. Installation view, SIGHT, στον αρχαιολογικό χώρο της Δήλου, 2019. / Φωτογραφία © Oak Taylor Smith | Courtesy ΝΕΟΝ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και o καλλιτέχνης.

Η εγκατάσταση του Antony Gormley «Sight» θα διαρκέσει έως τις 31 Οκτωβρίου 2019. Η είσοδος σε αυτήν γίνεται με το εισιτήριο του αρχαιολογικού χώρου, χωρίς πρόσθετη επιβάρυνση, στις ώρες λειτουργίας του. Για την πρόσβαση στη Δήλο, που είναι εφικτή μόνο με καράβι, δεν είναι απαραίτητη η επίσκεψη στη Μύκονο, καθώς δρομολόγια πραγματοποιούνται και από τα γειτονικά νησιά Τήνο, Πάρο και Νάξο.

Γεννημένος στο Λονδίνο το 1950, έχει πραγματοποιήσει μια σειρά από ατομικές εκθέσεις σε χώρους όπως η γκαλερί Uffizi, Φλωρεντία (2019), το Philadelphia Museum of Art, Φιλαδέλφεια (2019), η Kettle’s Yard, Κέιμπριτζ (2018), το Long Museum, Σαγκάη (2017) η National Portrait Gallery, Λονδίνο (2016), η Forte di Belvedere, Φλωρεντία (2015), η Zentrum Paul Klee, Βέρνη (2014), το Centro Cultural Banco do Brasil (2012), το Deichtorhallen, Αμβούργο (2011), το State Hermitage Museum, Αγία Πετρούπολη (2011), η Kunsthaus Bregenz, Μπρέγκεντζ (2010), η Hayward Gallery, Λονδίνο (2007), το Kunsthalle zu Kiel, Κίελο (1993), το Malmö Konsthall, Μάλμε (1993) και το Louisiana Museum of Modern Art, Κοπεγχάγη (1989). Μια μεγάλη ατομική έκθεση του έργου του θα παρουσιαστεί στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών (Royal Academy of Arts) στο Λονδίνο τον Σεπτέμβριο του 2019. Στα έργα δημόσιου χώρου του Antony Gormley που βρίσκονται σε μόνιμη έκθεση περιλαμβάνονται τα Angel of the North (Γκέιτσχεντ, Αγγλία), Another Place (Κρόσμπι Μπιτς, Αγγλία), Exposure (Λέλισταντ, Ολλανδία) Chord (MIT, Massachusetts Institute of Technology, Κέιμπριτζ, Μασαχουσσέτη, ΗΠΑ). Έχει επίσης συμμετάσχει σε μεγάλες ομαδικές εκθέσεις όπως στη Μπιενάλε της Βενετίας και την Documenta 8, Κάσελ, Γερμανία. Ο Gormley κέρδισε το βραβείο Turner το 1994 και είναι μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών από το 2003. Χρίστηκε Officer of the British Empire το 1997 και Ιππότης το 2014.