Θεατής: “Ιούλιος Καίσαρας” του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ στο Φεστιβάλ Αθηνών

Το έργο
Αν και η τραγωδία του Σαίξπηρ φέρει το όνομα του Ρωμαίου αυτοκράτορα, εντούτοις η εστίαση δεν είναι στο πρόσωπο του αλλά στους συντρόφους – συνωμότες όπως αποδεικνύονται κατά την εξέλιξη της ιστορίας. Βρισκόμαστε στη Ρώμη του 44 π.Χ. Οι εμφύλιοι πόλεμοι δίνουν και παίρνουν με επίκεντρο φιλόδοξους στρατιωτικούς που καραδοκούν για την ηγεμονία. Ένας από αυτούς, ο Ιούλιος Καίσαρας, τα καταφέρνει και αυτοανακηρύσσεται δικτάτορας. Σύντομα όμως ο ηγέτης, με αξιοσημείωτες τις λίγες του αυτοεμφανίσεις αφού τα περισσότερα για κείνον τα μαθαίνουμε από περιγραφές τρίτων -στην τρίτη πράξη δολοφονείται και εκλείπει και ως φυσική παρουσία-, γίνεται θύμα ενός καλά οργανωμένου σχεδίου εξόντωσής του, με πρωταγωνιστές τον Κάσσιο και τον Βρούτο για εγκλωβιστούν και εκείνοι στη συνέχεια από τα δικά τους κατορθώματα.

Το κλασικό αριστούργημα δεν αποτελεί μόνο ένα κείμενο πολιτικής ιστορίας, αναφερόμενο στην άνοδο και την πτώση ενός μονάρχη. Εστιάζει στις μεταπτώσεις, στις ψυχολογικές διακυμάνσεις, στο πάθος για εξουσία, στα ηθικά διλήμματα της τιμιότητας και της ατιμίας, του πατριωτισμού και της προδοσίας, του εγκλήματος και της πολιτικής πράξης, θέματα διαχρονικά και ιδιαιτέρως επίκαιρα. Από την άλλη πλευρά, ο λαός, τεχνηέντως άβουλος πρωταγωνιστής, υποταγμένος σε παιχνίδια δημαγωγών, άγεται και φέρεται χειραγωγούμενος στις όποιες προσωπικές εξουσίες.

Η παράσταση

Ο Λιθουανός σκηνοθέτης Τσέζαρις Γκραουζίνις επιχείρησε να προσεγγίσει τη σαιξπηρική τραγωδία μεταφέροντας την στον σύγχρονο δυτικό κόσμο. Η μεταφορά αυτή, ενδιαφέρουσα ως ένα σημείο, μονομερής και προβληματική όπως αποδείχτηκε σύντομα. Ο θίασος (Ρωμαίοι Συγκλητικοί) εμφανίζεται ως μοντέρνοι γιάπηδες με χαρτοφύλακες σε έναν χώρο που θυμίζει πολυεθνική εταιρεία. Μια μοντέρνα εκδοχή που ξενίζει όχι τόσο γιατί στηρίζεται σε ένα κλασικό κείμενο, σε μια αφοσιωμένη μετάφραση σε αυτό (Βολανάκης), αλλά σε μια δραματουργική επεξεργασία που ακροβατεί ανάμεσα στο μοντέρνο (σκηνοθετική άποψη που εστιάζει σε επιμέρους μόνο στοιχεία αλλά όχι στο κείμενο και το ύφος του) και στο κλασικίζον (το περιεχόμενο των διαλόγων είναι δοσμένο κατά το αυθεντικό με αποτέλεσμα να μοιάζει ξένο στα υποκείμενα του -ενδεικτικά δύσκολα πείθει ο μάντης που καλεί στο κινητό για να προφητέψει τα αρνητικά μελλούμενα ή η οργάνωση θυσιών και συμποσίων ως project…-).

Σύντομα λοιπόν η παράσταση ξεφεύγει επί της ουσίας από το κείμενο που θεωρητικά στηρίζεται και από τα όποια στοιχεία εμπιστοσύνης σε τραγική ιστορία με μηνύματα σαφή και με διδακτική χροιά. Το περιβάλλον εκσυγχρονίστηκε, οι ήρωες και τα λεγόμενα τους όμως κάπου ξεχάστηκαν στη μεταφορά αυτή για να συμπαρασύρουν αναμενόμενα και εξ αρχής τις ερμηνείες στο σύνολό τους, να τις περιορίσουν, καταδικάζοντας τες εν τέλει, μέσα σε μια ιστορία γραφείου όπου ανάμεσα σε κους κους και κουτσομπολιό οργανώνεται και μια δολοφονία αφού η θέση του γενικού διευθυντή γοητεύει πολλούς. Στα πλαίσια αυτά κανένα λυρικό στοιχείο ή ψήγμα τραγωδίας δεν έχουν θέση.

Η σύνδεση πρώτου και δεύτερου μέρους, δύσκολη για κάθε θεατρική μεταφορά του εν λόγω έργου αφού καλείται να συνδέσει την ιστορία της δολοφονίας με την πιο ουσιαστική που αφορά στην μετά από αυτήν εποχή, μοιάζει να γίνεται με μια ευχάριστη ανατροπή. Ένας -σύγχρονος βέβαια- Σαίξπηρ (;) επί σκηνής υποδηλώνει (ή μήπως ενδόμυχα απολογείται) ότι όλο το προηγούμενο ήταν μια θεατρική πρόβα στο κείμενο και τώρα ήρθε για να δουλέψει με τους συντελεστές για την ολοκλήρωση της. Θέατρο στο θέατρο δηλαδή, μόνο που και αυτή η ανατροπή στη συνέχεια θα εξελιχθεί σε αναγνώσεις και σε μια εν τάχει κάλυψη της αυθεντικής σαιξπηρικής τραγωδίας. Η απολογία προς τον λαό εξαντλείται ως θεατρικό αναλόγιο, ο ίδιος ο λαός – στη λειτουργία και την τύχη του οποίου εμβαθύνει ο συγγραφέας- περιορίζεται σε μια σύντομη και συνοπτική αναγνωστική διαδικασία με μόνο προβληματισμό τον χρωματισμό της φωνής. Οι συγκλητικοί αλληλοαυτοκτονούν σαν σε ομαδικό παιχνίδι, το ηθικό δίδαγμα περί δικαίου αίσθημα (απ)αγγέλλεται και η πρόβα -μαζί και η δική μας παράσταση- τελειώνει!

Σύνολο

Μια αγαθή ιδέα εκσυγχρονισμού ενός κλασικού κειμένου που κάπου όμως χάθηκε στην πορεία και σύντομα εξελίχθηκε σε παρωδία. Το δεύτερο μέρος ευφάνταστο αν και περιορισμένο συγκριτικά δεν είναι αρκετό για να δικαιολογήσει τις όποιες σκηνοθετικές επιλογές μιας παράστασης που γενικά ήθελε περισσότερη δουλειά και εμβάθυνση στο πρωτότυπο για να μην δίνει την τελική αίσθηση μιας ατυχούς διασκευής που δεν έπεισε αναλογιζόμενοι τον τίτλο της.