Φτωχοί και άγιοι: Η ψυχή της Ελλάδας

“Αχ Ελλάδα θα στο πω/ πριν λαλήσεις πετεινό
δεκατρείς φορές μ’ αρνιέσαι
μ’ εκβιάζεις μου κολλάς/σαν το νόθο με πετάς
μα κι απάνω μου κρεμιέσαι”

Στα 5 διηγήματα του Παπαδιαμάντη είναι εμφανές το ηθογραφικό στοιχείο, αλλά και ο έντονος νατουραλισμός του συγγραφέα. Η ζωή της επαρχίας προβάλλεται με ρεαλισμό που σκοτώνει, μια μεγαλοπρέπεια της λόγιας γραφής του συγγραφέα, αλλά κι έναν βαθύτατο ανθρωπιστικό συναισθηματισμό.

Ο Παπαδιαμάντης μοιάζει να βλέπει  τα πράγματα από μία απόσταση. Όχι την απόσταση του διανοούμενου ή του καλλιτέχνη, ο οποίος βλέπει τον κόσμο εχθρικό και ανίκανο να επικοινωνήσει μαζί του, λόγω της διαφοράς σε πνευματικό επίπεδο. Περισσότερο θυμίζει έναν κληρικό, που μιλάει για το ποίμνιό του. Ως άνθρωπος του Θεού, δεν μπορεί να πει ψέματα για κανέναν. Λέει για όλους την αλήθεια, όσο κι αν πονάει. Επίσης, όμως, ως άνθρωπος στην υπηρεσία του Θεού, δεν μπορεί να μην δείχνει ανθρωπιά και συγχώρεση, ακόμα και στις πιο απάνθρωπες πράξεις. Εκεί κρύβεται ένα μεγάλο μυστικό της δύναμης του Παπαδιαμάντη. Σε σοκάρει και σε συγκινεί ταυτόχρονα. Είναι τελείως ωμός στις περιγραφές των πράξεων των χαρακτήρων του και παράλληλα βαθιά ανθρώπινος.

Από σκηνογραφικής απόψεως η παράσταση κινήθηκε στα συνήθη μινιμαλιστικά πρότυπα πολλών σύγχρονων παραστάσεων στην Ελλάδα. Ένα δέντρο με ζωγραφιές στα κλαδιά του ήταν το μόνο σταθερό σημείο του σκηνικού, ενώ ένα τραπέζι ή μερικές καρέκλες ενίοτε εμφανίζονταν στη σκηνή. Από εκεί και πέρα, οι ηθοποιοί ήταν ντυμένοι με ρούχα εποχής (πράγμα που πλέον μοιάζει κι αυτό με “ξεπερασμένη” πολυτέλεια).

Οι ερμηνείες των ηθοποιών εξαρτώνταν από το ταλέντο του καθενός και τις δυνατότητές του. Εγώ ξεχώρισα τις εξαιρετικές ερμηνείες της σκηνοθέτιδος Α. Χρυσομάλλη, ενώ πολύ καλή ήταν και η Ανδριάνα Χαλκίδη. Οι υπόλοιποι ηθοποιοί ήταν καλοί, αλλά δεν με ενθουσίασαν με το παίξιμό τους. Είναι πάντως φυσιολογικό να ξεχωρίζουν οι ερμηνεύτριες, καθώς στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη οι γυναικίοι χαρακτήρες είναι αυτοί που κουβαλάνε και τον μεγαλύτερο φορτίο της τραγωδίας, είτε σαν Κλυταιμνήστρες και Μήδειες (κακές και θύτριες- θύματα μαζί), είτε σαν Δυσδαιμόνες και Πηνελόπες (καλές και θύματα μόνο). Πάντως, οι κακές ηρωίδες του Παπαδιαμάντη βγάζουν έναν έντονο μισογυνισμό και στοχοποιούν συνήθως άλλες γυναίκες. Είναι, νομίζω, ένα στοιχείο με σημειολογικό ενδιαφέρον. 

Γλωσσικό ζήτημα…

Το να μεταφέρεις ένα διήγημα στο θέατρο είναι μια τεράστια πρόκληση τόσο σε σκηνοθετικό, όσο και σε συγγραφικό επίπεδο. Οι συγγραφείς Αντώνης και Κωνσταντίνος Κούφαλης έθεσαν ως πρώτο τους σκοπό να μην πειράξουν τη γλώσσα του Παπαδιαμάντη- και πολύ καλά έκαναν.Κάποτε, βέβαια, με το να χρησιμοποιείς την καθαρεύουσα ή τη δημοτική επέλεγες πολιτικό στρατόπεδο. Και μπορούσες να θεωρηθείς πολύ βαθιά συντηρητικός, αν επέλεγες καθαρεύουσα. Αλλά τώρα πια, με το γλωσσικό θέμα λυμένο εδώ και δεκαετίες, η χρήση της καθαρεύουσας στο θέατρο θεωρείται “καλτ”.

Στον Παπαδιαμάντη υπάρχουν δύο γλώσσες: η λόγια (καθαρεύουσα) για τον  συγγραφέα και η λαϊκή γλώσσα για τους διαλόγους των χαρακτήρων. Ο  Παπαδιαμάντης, εκτός από λόγιος, είναι και νατουραλιστής. Τον ενδιαφέρει να αποτυπώσει τα πράγματα στις αληθινές τους διαστάσεις. Οπότε, βάζει τους λαϊκούς χαρακτήρες του να μιλούν στη φυσική τους γλώσσα. Ομολογώ πάντως πως πιο ακαταλαβίστικες από την καθαρεύουσα των λογίων είναι οι ντοπιολαλιές των χωρικών- πράγμα που δείχνει κάτι για το πόσο λίγο δημοτική (δηλαδή λαϊκή) τελικά είναι η γλώσσα που μιλάμε σήμερα.

Αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία και πρέπει περισσότερο από όλα να τονισθεί, ήταν η ένταση με την οποία το κοινό ταυτιζόταν με τα πάθη των ηρώων. Είναι χαρακτηριστικό ένα παράδειγμα: Στην “Σταχτομαζώχτρα”, ένα λαμόγιο λογιστής πάει να κοροϊδέψει μια γριούλα (που μεγάλωνε δύο παιδάκια μέσα στην απόλυτη ανέχεια) και να της φάει τις 10 λίρες, τις οποίες της είχε στείλει, με κάτι σαν γραμμάτιο, ο γιος της από τα ξένα. Όμως, στο συγκεκριμένο διήγημα υπήρξε happy end. Κάποιος έντιμος άνθρωπος ήρθε σαν από μηχανής Θεός κι αποκατέστησε την αδικία. “Έτσι!” ακούστηκε μια γυναικεία φωνή από το κοινό, γεμάτη ανακούφιση που η γριούλα γλίτωσε τα λεφτουδάκια της.

Ο κόσμος είχε παθιαστεί! Κι αυτό, νομίζω δείχνει πως στις δύσκολες εποχές μας, έρχεται ο λόγος του Παπαδιαμάντη, πιο επίκαιρος από ποτέ, να μας προβληματίσει, να μας συγκινήσει και να μας παρασύρει. Σε αυτό βέβαια βοήθησε και η σοφά στημένη παράσταση, που δεν είχε τίποτα περιττό, αλλά ήταν γεμάτη ουσία και ομορφιά- όπως επίσης και η υπέροχη μουσική του Αλέξανδρου Σιδηρόπουλου. 

Θεωρώ ότι είναι μία εξαιρετική παράσταση- από τις καλύτερες που έχω δει φέτος.

Η παράσταση παίζεται στη Θεατρική Σκηνή “Ζωή Λάσκαρη”.
Πληροφορίες για τις ημέρες και ώρες των παραστάσεων