Στρατής Τσίρκας: Η σύγχρονη ελληνική ιστορία μέσα από το έργο του

Σαν σήμερα, στις 27 Ιανουαρίου 1980, έφυγε από τη ζωή ένας από τους σπουδαιότερους λογοτέχνες της μεταπολεμικής γενιάς, ο Στρατής Τσίρκας, αφήνοντας πίσω του ένα σημαντικό έργο για τις επόμενες γενιές.

Γεννημενος το 1911 στο Κάιρο της Αιγύπτου, ο Στρατής Τσίρκας, του οποίου το πραγματικό όνομα ήταν Γιάννης Χατζηανδρέας, έζησε σε μια ταραχώδη εποχή, τόσο για την Μέση Ανατολή και την Ελλάδα, όσο και για τον υπόλοιπο κοσμο. Από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και την Χούντα, ο λογοτέχνης βίωσε από πρώτο χέρι τις κτηνωδίες του πολέμου, αφού ήταν πολιτικά ενεργός από μικρή ηλικία, συμμετέχοντας στον αντιφασιστικό αγώνα με κάθε τρόπο.

Ένας από αυτούς τους τρόπους ήταν τα έργα του, στα οποία κατέγραψε μερικα από τα πιο σημαντικά γεγονότα του 20ου αιώνα. Όσοι είχαν την ευκαιρία να διαβάσουν Τσίρκα σε νεαρή ηλικία, μάλλον θα συμφωνήσουν ότι τα βιβλία του είναι το πιο όμορφο “μάθημα ιστορίας”, καθώς μας μεταφέρουν κοσμοϊστορικά γεγονότα, χωρίς να έχουν διδακτικό ύφος.

Ο Στρατής Τσίρκας με τον Κώστα Βάρναλη και τον Μ. Μ. Παπαϊωάννου (1958)

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι σίγουρα η τριλογία “Ακυβέρνητες Πολιτείες”, που αποτελεί και το πιο διάσημο έργο του συγγραφέα. Μέσα σε τρία βιβλία, την “Λέσχη”, την “Αριάγνη” και την “Νυχτερίδα”, ο Στρατής Τσίρκας καταγράφει τον αντιφασιστικό αγώνα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως διαδραματίστηκε σε τρεις διαφορετικές “ακυβέρνητες πολιτείες” την Ιερουσαλήμ, το Κάιρο και την Αλεξάνδρεια.

Συγκεκριμένα, τα τρία βιβλία καλύπτουν τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στη Μέση Ανατολή, από το 1942 έως το 1944, με αποκορύφωμα την εξέγερση των ελληνικών ενόπλεων δυνάμεων τον Απρίλιο του ’44 κατά του Μεταξά και υπέρ του ΕΑΜ. Τελικά η εξέγερση κράτησε 20 μέρες, μέχρι που οι Άγγλοι συνεργάστηκαν με την ελληνική «εξόριστη» κυβέρνηση του βασιλιά Γεωργίου Β’ για τη βίαιη καταστολή της. Είσοσι χιλιάδες Έλληνες στρατιώτες βρέθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Μέση Ανατολή, ενώ οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις διαλύθηκαν.

Ο ίδιος ο Τσίρκας, που έζησε από πρώτο χέρι τα γεγονότα, θεωρούσε ολόκληρη την τριλογία του “ως μια προσπάθεια δικαίωσης του κινήματος του Απρίλη του 1944”, που για πολλούς αποτέλεσε την πρώτη πράξη των «Δεκεμβριανών».

Μετά το πραξικόπημα των συνταγματαρχών το 1967, ο Στρατής Τσίρκας συμμετείχε στη «σιωπή» των λογοτεχνών, δημοσιεύοντας μόνο μεταφράσεις. Έτσι, το επόμενο μυθιστόρημά του, με τίτλο “Χαμένη Άνοιξη” εκδόθηκε το 1976.

Χρονικά, το μυθιστόρημα καλύπτει μόλις είκοσι μέρες, από τις 4 ως τις 23 Ιουλίου 1965, δηλαδή από την ημέρα της ταφής του Σωτήρη Πέτρουλα, του φοιτητή που δολοφονήθηκε από τις αστυνομικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια της μεγάλης διαδήλωσης των φοιτητών στην Αθήνα.

Φωτογραφία από τις διαδηλώσεις για τη δολοφονία του Σωτήρη Πέτρουλα

Ο ήρωας του Τσίρκα, Ανδρέας, που ήταν πολιτικός πρόσφυγας στην Τασκένδη, επιστρέφει μετά από 18 χρόνια στην Αθήνα, που γνωρίζει μια “άνοιξη” μετά τον εμφύλιο. Από την Αποστασία μέχρι και την δολοφονία του Σωτήρη Πέτρουλα, τα γεγονότα, όμως, τρέχουν και ο ήρωας δεν αργεί να εμπλακεί ενεργά σε όσα σήμερα περιγράφουμε ως “Ιουλιανά”.

Πρόκειται για ακόμα ένα “μάθημα ιστορίας”, πολύ σημαντικό, αφού περιγράφει γεγονότα που στιγμάτισαν την σύγχρονη Ελλάδα, και δυστυχώς παραμένουν επίκαιρα ακόμα και σήμερα, που η Ευρώπη βιώνει την οικονομική κρίση και την πολιτική αστάθεια.

Η “Χαμένη Άνοιξη” θα αποτελούσε το πρώτο μέρος της δεύτερης τριλογίας του Τσίρκα, που θα είχε τίτλο “Δίσεχτα χρόνια”. Ο συγγραφέας, όμως, δεν πρόλαβε ποτέ να ολοκληρώσει αυτό το εγχείρημα, αφού το 1980 έφυγε από τη ζωή. Έτσι, η “Χαμένη Άνοιξη” αποτέλεσε το “κύκνειο άσμα” του σπουδαίου λογοτέχνη.