Βόυτσεκ: Το ημιτελές αριστούργημα του θεάτρου!

Ο Βόυτσεκ ήταν πραγματικό πρόσωπο- ένας στρατιώτης που καταδικάσθηκε σε θάνατο και εκτελέσθηκε, επειδή σκότωσε την ερωμένη του, με την οποία είχαν ένα παιδί, λόγω ζηλοτυπίας. Ο συγγραφέας πίστευε ότι ο Βόυτσεκ δεν έπρεπε να εκτελεσθεί, καθώς είχε το ακαταλόγιστο- δεν είχε σώας τας φρένας.

Ο Buchner στο πορτρέτο που έφτιαξε για τον κεντρικό χαρακτήρα του έργου του, τον θεωρεί ως έναν καλό άνθρωπο, που ωθείται στη βία (στο φόνο) εξαιτίας της βίας που είχε υποστεί ο ίδιος. Ο Βόυτσεκ στο έργο υποφέρει από παραισθήσεις. Παρουσιάζει στοιχεία σχιζοφρένειας, στα οποία αποδίδεται και το έγκλημά του, αλλά και η θέση του συγγραφέα περί μειωμένου καταλογισμού του πραγματικού δράστη.

Τα πειράματα του γιατρού πάνω στον φτωχό στρατιώτη έχουν κεντρική σημασία. Κατ’ αρχάς είναι τα ίδια βία- ο Βόυτσεκ αναγκάζεται να τρώει μόνο μπιζέλια (ένα μάλλον γελοίο πείραμα). Υπάρχει ένας έντονος σαρκασμός απέναντι στην ιδέα της επιστήμης- και μάλιστα από έναν συγγραφέα που είναι επιστήμονας και ο ίδιος! Η ανθρώπινη φύση- η βιολογική φύση- καταπιέζεται από την επιστήμη. Αυτό για τον συγγραφέα είναι μία μορφή κτηνωδίας. Κτηνωδία όμως είναι και η φτώχεια, που αναγκάζει να γίνεται πειραματόζωο για δύο γρόσια τη μέρα, ώστε να ταΐζει το παιδί του.

Ταυτόχρονα, ο Buchner θέλει να φορτώσει στην επιστήμη μεγάλο μέρος της ευθύνης για το γεγονός ότι ο ήρωας του έργου του έφτασε στο έγκλημα. Όλα αυτά τα πειράματα επηρέασαν το λογικό του στρατιώτη. Ίσως είναι κι ένας έμμεσος τρόπος για να επιτεθεί στον ψυχίατρο που δεν αναγνώρισε το ελαφρυντικό του μειωμένου καταλογισμού στον πραγματικό Βόυτσεκ, καταδικάζοντας τον στην ουσία σε θάνατο.

Η κριτική στην επιστήμη είναι κριτική στο σύστημα, αλλά – ιδωμένη μέσα σε μακροϊστορικό πλαίσιο- είναι και κριτική στην ίδια τη νεωτερικότητα και τα οράματα του ορθολογισμού. Ο Buchner βέβαια δεν πρεσβεύει το ανορθολογικό. Απλώς αναδεικνύει τα ανορθολογικά στοιχεία μίας ελίτ, που υποτίθεται ότι ασπάζεται τον Ορθό Λόγο, ενώ στην ουσία τον χρησιμοποιεί σαν μέσο, για να επιβάλλει την εξουσία της σε άλλους ανθρώπους. Ο Γερμανός συγγραφέας, ο οποίος είχε υποστεί διώξεις για την επαναστατική του δράση, απεχθανόταν την αριστοκρατία και μέσα εκεί εντάσσει και τις επιστημονικές ελίτ.

Βία στη βία…

Το έργο του Buchner ξεκινάει ως ένα έργο που ασκεί κριτική σε μία (κατα)δικαστική απόφαση, προχωράει ασκώντας κριτική στην κοινωνική αδικία και στο τέλος καταλήγει να είναι μία κριτική στην ίδια τη νεωτερικότητα. Είναι επίσης ένα σχόλιο για τη βία.

Η θρησκευτική πίεση, επίσης, ασκεί βία στον Βόυτσεκ. Έχει ένα παιδί εκτός γάμου, γεγονός που τον καθιστά μαύρο πρόβατο. Η σύντροφός του δεν έχει καλή φήμη και ερωτεύεται έναν άλλο άνδρα- τον αρχιτυμπανιστή. Ο αρχιτυμπανιστής νικά τον Βόυτσεκ και σε δύναμη. Μέσα στο στράτευμα επίσης γίνεται αντικείμενο χλεύης. Ο Λοχαγός, μέσα στο ασφυκτικό πλαίσιο της στρατιωτικής ιεραρχίας, ειρωνεύεται τον φτωχό στρατιώτη, για τις ατασθαλίες της συντρόφου του, ενώ του ασκεί έντονη κριτική για το γεγονός ότι έχει παιδί εκτός γάμου. Όλη αυτή η βία λειτουργεί σωρευτικά, σε ένα διαταραγμένο μυαλό και το ωθεί στο έγκλημα.

Η δύναμη τελικά αυτού του έργου είναι στη σημειολογία του. Η δομή, έτσι κι αλλιώς, είναι τελείως ασαφής, σε ένα κείμενο ανολοκλήρωτο. Πέρασαν δεκαετίες από το θάνατο του συγγραφέα (1837), ώσπου η τεχνολογία να βοηθήσει στην ανακάλυψη μεγάλου μέρους του έργου. Όμως κι έτσι, τα σχεδιάσματά του Buchner άφηναν πολλά ερωτηματικά για τη σειρά των σκηνών, όσο και για το ποιές σκηνές θα κρατούσε τελικά ο συγγραφέας. Πολλοί χαρακτήρες του έργου εμφανίζονται σαν αλεξιπτωτιστές. Η ακολουθία πολλών σκηνών δείχνει προβληματική, ενώ και οι διάλογοι συρράπτονται διαφορετικά από εκδότη σε εκδότη. Αγνοούμε ακόμα και το αν ο συγγραφέας χρησιμοποιεί συντομογραφίες ή διάλεκτο!

Κι όταν ήρθαν και οι άνθρωποι του θεάτρου να αξιοποιήσουν αυτό το ημιτελές αριστούργημα, το αίνιγμα έγινε ακόμα μεγαλύτερο. Μέσα στην ασάφεια του, η οποία εν πολλοίς οφείλεται στο ότι ο συγγραφέας του δεν πρόλαβε να το ολοκληρώσει, ο Βόυτσεκ αποτέλεσε γέφυρα για πολλά νέα είδη θεάτρου, από το νατουραλισμό στον εξπρεσιονισμό και το παράλογο. Ίσως αυτό να προσφέρει ελευθερία στους θιάσους να το επεξεργάζονται κατά το δοκούν. Ίσως να είναι η επιτομή του οράματος του Ρολάν Μπαρτ, για το θάνατο του συγγραφέα, ώστε να μένει μόνο το έργο και η ανάγνωσή του από τον κάθε αναγνώστη. (Μπορεί γι’ αυτό το λόγο, η Σάρα Κέιν να το χαρακτήρισε το πρώτο πραγματικό έργο ή το πρώτο σύγχρονο έργο).

Αυτή τη σχέση του Βόυτσεκ με τις θεατρικές πρωτοπορίες του 20ου αιώνα, νομίζω, ότι εξερευνά η παράσταση σε σκηνοθεσία Χάρη Φραγκούλη στο Απλό Θέατρο. Σε μια αρκετά ελεύθερη διασκευή, με μινιμαλιστικό πνεύμα και αρκετά στοιχεία θεάτρου του παραλόγου και εξπρεσιονισμού, η νεανική ομάδα Κουρσκ, εξερευνά τη ζωώδη φύση των παθών και των χαρακτήρων. Η προικισμένη Ηρώ Μπέζου στο ρόλο του θιασάρχη στο τσίρκο, με αυτοσχεδιασμούς και την έντονη ερμηνεία της, κατάφερε να συνδέσει το θέατρο του παραλόγου με τον Βόυτσεκ. Πολύ καλός ήταν και ο πρωταγωνιστής Βόυτσεκ (Αργύρης Πανταζάρας), ενώ η Χαρά Ιωάννου, ο Νικόλας Χανακούλας και ο Γιάννης Παπαδόπουλος έδωσαν ικανοποιητικές ερμηνείες.

Ο γοητευτικός Αρχιτυμπανιστής (Χάρης Φραγκούλης) και η σύντροφος του Βόυτσεκ Μαρί (Μαρία Σκουλά) αναδεικνύουν την ζωώδη πλευρά του έρωτά τους. Αυτή η προσέγγιση δίνει ζωντάνια στις ερμηνείες, ενώ συνδυάζει και φροϋδικά στοιχεία. Επίσης, η επιλογή δεν είναι αυθαίρετη, αλλά προκύπτει μέσα από το κείμενο- οι μεταφορές σε σχέση με την ζωώδη (αγνή) πλευρά αποτελούν κεντρικό στοιχείο στο ρομαντικό πνεύμα του Buchner. Από την άλλη, όμως, χρειάζεται κι ένα μέτρο, το οποίο φοβάται ότι ξεπεράστηκε αλλοιώνοντας την πολιτική σκέψη του κειμένου. Η κτηνώδης συμπεριφορά των απλών ανθρώπων, παραπέμπει σε έναν αταβισμό (επιστροφή του ατόμου σε παλαιότερη άγρια κατάσταση). Η άποψη αυτή ήταν δημοφιλής σε εγκληματολόγους του 19ου αιώνα, οι οποίοι απέδιδαν πολλά εγκλήματα σε πρωτογονισμό και ζωώδη φύση των εγκληματιών, παραγνωρίζοντας την κοινωνική τους διάσταση. Δεδομένης της φύσης και της εποχής του έργου- που αναφέρεται σε ένα έγκλημα- η ζωώδης φύση στην υπερβολή της παραπέμπει σε συντηρητικές απόψεις, τις οποίες δεν συμμεριζόταν ένας προοδευτικός συγγραφέας, όπως ο Buchner.

Συνολικά, η προσέγγιση ενός τόσο σπουδαίου έργου, αλλά κι ενός μεγάλου αινίγματος, ήταν οπωσδήποτε τολμηρή. Η ομάδα των χαρισματικών νεαρών ηθοποιών ανέδειξε το ταλέντο της, αν και αυτή η ηλικιακή ομοιογένεια δεν είμαι σίγουρος ότι είναι πάντα η ορθή επιλογή. Μπορεί ο Buchner να έγραψε το έργο σε ηλικία κοντά σε αυτή των ηθοποιών της ομάδας Κουρσκ, αλλά και ο Βόυτσεκ και οι περισσότεροι χαρακτήρες ήταν μεγαλύτεροι σε ηλικία. Επίσης, κάποια πολιτικά και ιδεολογικά στοιχεία του έργου δεν τονίσθηκαν όσο έπρεπε από την σκηνοθεσία. Επιτυχής και εύλογη ήταν η συσχέτιση του έργου με τις καλλιτεχνικές πρωτοπορίες του 20ου αιώνα. Και οι ερμηνείες κινήθηκαν σε υψηλό επίπεδο.

Γιώργος Σμυρνής