Στέλλα Κουκουλάκη: Η ματιά της ζωγράφου στις φωτογραφίες της Nelly’s

Ένα γοητευτικό ταξίδι στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου περιμένει τον επισκέπτη της Δημοτικής Πινακοθήκης των Χανίων, στην οποία φιλοξενείται, από τις αρχές Ιουλίου και μέχρι τον Νοέμβριο μια μεγάλη έκθεση φωτογραφίας, με 150 πρωτότυπες εκτυπώσεις που φέρουν με καλλιτεχνικά ράμματα την υπογραφή: Nelly’s.

Τμήμα ενός μεγαλύτερου συνόλου, που ανήκει στη Συλλογή της Τίνας και του Μιχάλη Κρασάκη, οι φωτογραφίες της μικρασιάτισσας Έλλης Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη απεικονίζουν την Ακρόπολη, τους Δελφούς, την Ολυμπία, τη Σαντορίνη, τον Μυστρά και δεκάδες πρόσωπα, επώνυμα και ανώνυμα, της εποχής, που βρέθηκαν μπροστά στον φακό της.

Η προσέγγιση της Νέλλης στα φωτογραφικά της θέματα ήταν συχνά, εκείνη την εποχή, πικτοριαλιστική, επηρεασμένη, δηλαδή, από τη ζωγραφική, σύμφωνα και με τις κατευθύνσεις που έπαιρνε κατά τη διάρκεια των σπουδών της από τον δάσκαλό της, Φραντς Φίντλερ.

Έτσι, δεν προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι μία ζωγράφος, η ρεθυμνιώτισσα Στέλλα Κουκουλάκη, ανέλαβε να επιμεληθεί την έκθεση αυτή στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων. Η επιμελήτρια σπούδασε στην Accademia di belle Arti της Φλωρεντίας, ενώ παράλληλα σπούδασε γραφικές τέχνες  και διαφήμιση  στην Accademia Cappiello και στη μεταξοτυπία σε χαρτί και ύφασμα και στην τεχνική του μπατίκ, ενώ αργότερα σπούδασε χαρακτική με υποτροφία Angelo Badiani. Από το 1987 έως το 2005 εργάστηκε σαν καθηγήτρια εικαστικής παιδείας στη μέση εκπαίδευση. Έχει συμμετάσχει σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ενώ έχει εκπροσωπήσει δυο φορές την Ελλάδα στη διεθνή μπιενάλε τέχνης του Πεκίνου, το 2010 και το 2012.

Με αφορμή την έκθεση των φωτογραφιών της Συλλογής Κρασάκη, συζητήσαμε με την επιμελήτριά της για τη σχέση φωτογραφίας και ζωγραφικής, τον πικτοριαλισμό, το φωτογραφικό και το ζωγραφικό πορτρέτο, τις ποιότητες της πρωτότυπης εκτύπωσης, αλλά και την ιδιαίτερη δικής της προσέγγιση, ως ζωγράφου, στο σώμα φωτογραφιών που συγκροτεί την έκθεση.

Οι Καρυάτιδες

Ένας ζωγράφος μπορεί να προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για τη διάταξη, την ισορροπία των στοιχείων σε μια φωτογραφία.

Η ζωγραφική ματιά σε μια φωτογραφική έκθεση μπορεί να προσφέρει μια μοναδική προοπτική, που βασίζεται στις αρχές της ιστορίας της τέχνης και την κατανόηση της σύνθεσης, του φωτός, της σκίασης, του χρώματος, της υφής και της συναισθηματικής έκφρασης, με αναπαραστατικές και μη εικαστικές ποιότητες που εντοπίζονται ιστορικά στη ζωγραφική και στη συνέχεια στη φωτογραφία. Άλλωστε, η ζωγραφική αποτελεί πρόδρομο της φωτογραφίας και πηγή έμπνευσης και άντλησης θεματολογίας, αλλά και επιλογών τεχνικών, ώστε το εικαστικό αποτέλεσμα της φωτογραφίας να συγγενεύει αισθητά ή να διαφοροποιείται από το ζωγραφικό – και, από την αρχική άνθιση της φωτογραφίας και εξής, η ζωγραφική δανείζεται και εμπνέεται πια και από εκείνη. Η μία κυλά μέσα στην άλλη.

Η επιμέλεια αυτής της έκθεσης είναι καρπός μεγάλης έρευνας για τη Nelly’s και το έργο της, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των φωτογραφιών της και την ποικιλία των ετερόκλητων φωτογραφικών ειδών με τα οποία καταπιάστηκε. Η μακρόχρονη εμπειρία μου, ως επιμελήτρια και ταυτόχρονα εικαστικός, με βοήθησε καθοριστικά να οπτικοποιήσω με τη φαντασία μου τα έργα στον χώρο, να μείνω μέσα στα προκαθορισμένα χρονικά πλαίσια, αναλογιζόμενη τις ανάγκες του χώρου και των εκτιθέμενων έργων και έτσι προέκυψαν ελάχιστες αποκλίσεις.

Το συγκεκριμένο γκρι φόντο ήταν ξεκάθαρη επιλογή, καθώς κανένα άλλο χρώμα δεν θα μπορούσε να αποδώσει την αρμονία που επιζητούσα χωρίς να είναι παρεμβατικό. Για μένα, τα αχρωματικά χρώματα αποτελούν συνδετικούς κρίκους όλων των άλλων χρωμάτων – πρωτευόντων και δευτερευόντων.

Η αρμονία και η συμμετρία των έργων με οδήγησε να δημιουργήσω μια ευθεία γραμμή με την οποία αρχίζει το στήσιμο της έκθεσης σε κάθε όροφο από τους τρεις της αξιόλογης Δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων, που δημιουργεί την αίσθηση της κατεύθυνσης και γίνεται οδηγός σε ένα συνεκτικό αφήγημα ιστορικό, όπου τα έργα κάθε ενότητας αλληλεπιδρούν άλλοτε γραμμικά σαν βέλη το ένα μετά το άλλο και άλλοτε ομαδοποιημένα σε θεματικά επίπεδα, οργανικά μέλη σε μια διάταξη κλεψύδρας. Στο ισόγειο το ταξίδι του αναγνώστη θεατή ξεκινά στην ελληνική ιστορία, κάνει στάση στην προσωπογραφική και λαογραφική στον πρώτο όροφο, και στον δεύτερο όροφο έρχεται αντιμέτωπος με το δημιουργικό απόγειο της καλλιτέχνιδος, με τελικό προορισμό τα περίφημα γυμνά, φωτογραφίες της βασιλικής οικογένειας και επιφανών προσώπων, τοπία της Σαντορίνης αλλά και τα σπάνια και δυσεύρετα γράμματα του καθηγητή της Nelly’s και επιδραστικού φωτογράφου Frantz Fiedler.

Η πρώτη μου επαφή με το έργο της Nelly’s συνέβη κατά τα φοιτητικά μου χρόνια, στη Φλωρεντία, μέσα από τα φωτογραφικά περιοδικά της δεκαετίας του ’90: FMR Franco Maria Ricci, Zoom, PHOTO HiFi και PHOTOteca. Όταν αντίκρισα το μοναδικό εύρος της πλούσιας Συλλογής Κρασάκη, με εντυπωσίασαν θεματογραφικά ιδιαίτερα οι φωτογραφίες των αρχαιοτήτων και των Δελφικών Εορτών, που εμπίπτουν στο διδακτικό μου έργο αναφορικά με την ιστορία της τέχνης και τη δημιουργία θεατρικών παραστάσεων. Οι φωτογραφίες που με γοήτευσαν και με παρακίνησαν να αναλάβω την επιμέλεια αυτή ήταν σαφώς αρκετές. Ενδεικτικά αναφέρω το «Καλντερίμι», ένα μοναδικό τοπίο, αληθινό αριστούργημα που ξεχωρίζει ως απόδειξη του ρηξικέλευθου πειραματισμού της. Σε αυτήν την εντυπωσιακή λήψη, η κοκκώδης υφή ανακαλεί τεχνικές χαρακτικής, όπως η τονική οξυγραφία, ιδίως με τη μέθοδο που είναι γνωστή ως ακουατίντα. Η φωτογραφία «Δρομάκι στα Φηρά» θυμίζει ζωγραφικό με ματιέρες. Η σύνθεση των «Πυθικών Αγώνων» στις Δελφικές Εορτές επαληθεύει το ότι η φωτογράφος είχε μαεστρία στη λήψη, φέρνοντας μπροστά το μεγαλείο της διάταξης που εκφράζει τους κανόνες της προοπτικής με σημεία φυγής δεξιά και αριστερά. Η αργυροτυπία της ημίγυμνης Νικόλσκα, που εικονίζεται στο εξώφυλλο του καταλόγου, αποτελεί τη μοναδική ως τώρα σωζόμενη φωτογραφία σε αυτήν την πόζα. Η χορεύτρια πλάι στην κολώνα γίνεται ένα με αυτήν. Οι γραμμές του σώματός της ευθυγραμμίζονται με τις κάθετες παράλληλες γραμμές της δωρικής κολώνας και δίνεται η εντύπωση ότι πρόκειται για μια δέηση στο αρχαιοελληνικό πνεύμα. Η πλαστικότητα του σώματός της και του αραχνοΰφαντου ενδύματος αυξάνουν τη θεατρικότητα και την αντίθεση ανάμεσα στην ελευθερία της κίνησης και του αέρα με τη στιβαρότητα και την αυστηρή δομή του μνημείου, προμηνύοντας την αλλαγή.

Έκθεση φωτογραφίας «Nelly΄s – Συλλογή Κρασάκη»

Η Nelly’s, στηριζόμενη στο έμφυτο καλλιτεχνικό της ταλέντο και τις γνώσεις της από τις σπουδές της στη Γερμανία, έφερε στην Ελλάδα ένα νέο αέρα, γεμάτο με πρωτότυπες τεχνικές και σχολαστικούς πειραματισμούς με τις πιο ασυνήθιστες διαδικασίες εκτύπωσης, σαν μέσο και της προσωπικής της αισθητικής, η οποία έρχεται σε αντιδιαστολή με τις παραδοσιακές νόρμες της αθηναϊκής φωτογραφικής δραστηριότητας της εποχής εκείνης. Πιθανώς για να ενισχύσει ή να μειώσει το αποτέλεσμα του ημιαφαιρετικού και του ατμοσφαιρικού στοιχείου, του λυρισμού, του ιδεαλισμού, χρησιμοποιούσε ειδικούς φακούς για την παραγωγή πιο «μαλακών» εικόνων.

Η Nelly’s ήταν σαφώς επηρεασμένη από τον πικτοριαλισμό, το καλλιτεχνικό κίνημα που αποτέλεσε τον πρώτο σταθμό στην ιστορία της φωτογραφικής τέχνης, από το 1885 ως το 1915, που θα έλεγε κανείς ότι εντοπίζεται και σε έργα όλου σχεδόν του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Οι πικτοριαλιστές δημιουργούσαν φωτογραφικές συνθέσεις με τη χρήση πολλαπλών αρνητικών, που είχαν πολλές ομοιότητες με ζωγραφικά έργα. Ανάμεσα στα έργα της που γίνονται αισθητές οι επιρροές της από τον πικτοριαλισμό, ξεχωρίζει το εντυπωσιακό μοντάζ για το Ελληνικό Περίπτερο της Διεθνούς Έκθεσης της Νέας Υόρκης το 1939, που αποτελείται από μια ευρηματική σύνθεση διαφορετικών φωτογραφιών της Σαντορίνης.

Είναι εμφανή τα κοινά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα πορτρέτα της Nelly’s και τα ζωγραφικά πορτρέτα, δηλαδή τις προσωπογραφίες. Η φωτογράφος, όπως οι μεγάλοι κλασικοί και ο Sandro Botticeli, αναζητούσε με πάθος την ιδανική ομορφιά και το ωραίο. Τα πορτρέτα της είναι εκφραστικά ψυχογραφήματα. Η αποτύπωση του εσωτερικού κόσμου και των συναισθημάτων του θέματος είναι ζωτικής σημασίας, τόσο στη ζωγραφική όσο και στη φωτογραφία. Η Nelly, σαν ζωγράφος, δίνει προσοχή στις λεπτές εκφράσεις και τη γλώσσα του σώματος για να απεικονίσει τον χαρακτήρα και τα συναισθήματα του θέματος. Σαν ζωγράφος προσωπογραφιών ενορχηστρώνει τη σύνθεσή της, δίνοντας προσοχή στις αναλογίες, δημιουργώντας στερεότητα, συμμετρία και αρμονία της δομής. Καταρχάς, το εκάστοτε απεικονιζόμενο πρόσωπο είναι στημένο όπως θα το έστηνε ένας ζωγράφος. Το καδράρισμα στον φακό είναι όμοιο με την τοποθέτηση του απεικονιζόμενου προσώπου στη δισδιάστατη επιφάνεια του χαρτιού ή του καμβά. Και στα δύο μέσα, ο καλλιτέχνης εξετάζει προσεκτικά την τοποθέτηση του θέματος μέσα στο κάδρο. Η χρήση τεχνικών όπως ο κανόνας των τρίτων και τα στρατηγικά σημεία εστίασης βοηθά στη δημιουργία μιας ισορροπημένης και αισθητικής σύνθεσης. Χρησιμοποιεί νοητούς κάθετους και οριζόντιους άξονες ακριβώς όπως ένας ζωγράφος χρησιμοποιεί γραμμές και σχήματα για να καθορίσει τη μορφή και τη δομή του θέματος. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η φωτογραφία της Nelly’s αξιοποιεί παρόμοια στοιχεία με αυτά που θα επέλεγε ένας ζωγράφος για να διασφαλίσει ότι η φόρμα του θέματος αρθρώνεται καθαρά και δυνατά μέσα στο κάδρο. Ο ρόλος της ισορροπίας στην αισθητική και η σχέση του βάρους με τον όγκο είναι εμφανής στις εικόνες της. Φρόντισε τα πορτρέτα της να μη φωτίζονται κατά μέτωπο με δυνατό φως ώστε να φαίνονται επίπεδα, αλλά από το πλάι, δίνοντάς τους πλαστικότητα. Τόσο η ζωγραφική όσο και η φωτογραφία της Nelly’s τονίζουν την αλληλεπίδραση φωτός και σκιάς για τη δημιουργία βάθους, διάθεσης και τρισδιάστατου εφέ. Αυτή η τεχνική βοηθά στην ανάδειξη των χαρακτηριστικών του προσώπου και στη μετάδοση της συναισθηματικής κατάστασης του απεικονιζόμενου. Οι φωτογραφίες της Nelly’s αντικατοπτρίζουν μια ζωγραφική προσέγγιση όσον αφορά τη σύνθεση, τον φωτισμό και το συνολικό καλλιτεχνικό όραμα. Η ομοιότητα αυτή είναι εντονότερη με έργα που περιλαμβάνουν σχέδια με μολύβι, γραφίτη ή κάρβουνο, αλλά και με την ασπρόμαυρη προσωπογραφία με τέμπερα ή ακρυλικό (υδατοχρώματα) αλλά, γιατί όχι, και με την ελαιογραφία. Αυτά τα κοινά στοιχεία αναδεικνύουν τη διασταύρωση της τεχνικής ικανότητας και της καλλιτεχνικής έκφρασης τόσο στη ζωγραφική όσο και στα φωτογραφικά πορτρέτα.

Εκεί που διαφέρουν είναι στο ότι η διαδικασία ενός ζωγραφικού αναπαραστατικού ή μη πορτρέτου είναι σαφώς πολυπλοκότερη –έχει να κάνει με άλλους παράγοντες εσωτερικούς, ψυχολογικούς, εκφραστικούς– και χρονοβόρα, καθώς μερικές φορές, σε κάποιο σημείο, μπορεί να παιδεύεται ο καλλιτέχνης για ώρες, μέρες, ακόμη και μήνες όταν τον εγκαταλείψει η έμπνευση. Προσωπικά παρομοιάζω το ζωγραφικό έργο με τοκετό και συμφωνώ ακράδαντα με τον Wassilly Kandisky που έλεγε στο βιβλίο του «Για το πνευματικό στη τέχνη»: «Ο καλλιτέχνης δεν είναι το χαϊδεμένο παιδί της ζωής: Δεν έχει κανένα δικαίωμα να ζει ανεύθυνα· έχει αναλάβει την εκτέλεση ενός δύσκολου έργου που γίνεται συχνά ο σταυρός του».

Η ειδοποιός διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι οι πρωτότυπες εκτυπώσεις είναι φωτογραφίες που τις εμφάνισε η ίδια η Nelly’s στον σκοτεινό θάλαμο του ατελιέ της, τις επεξεργάστηκε με διάφορες χημικές ουσίες, μερικές φορές και με τεχνικά μέσα, και τις τύπωσε στο δικό της χαρτί. Μετά το στέγνωμα τις εξέτασε και μόνο αφού έμεινε ικανοποιημένη από το αποτέλεσμα τις ενσωμάτωσε στο δικό της πασπαρτού με το ανάγλυφο λογότυπό της, τις υπέγραψε με το χέρι της –συνήθως με μολύβι, σπανιότερα με μαύρο ή μπλε μελάνι– τις σφράγισε στο πίσω μέρος με μία, δύο ή και περισσότερες σφραγίδες της, πιστοποιώντας έτσι την αυθεντικότητά τους. Ενώ τα αυθεντικά τυπώματα έχουν βάθος, λάμψη, ζωντάνια, οι σύγχρονες αναπαραγωγές που έχουν εμφανιστεί από τρίτους, από αρνητικά ή από υφιστάμενες γυάλινες πλάκες, δεν έχουν σε καμία περίπτωση τη γοητεία και το σφρίγος του αυθεντικού έργου και χαρακτηρίζονται, στη γλώσσα της φωτογραφίας, δικαιολογημένα ως ρεπροντιξιόν. Ένας σοβαρός συλλέκτης δεν θα συμπεριελάμβανε ποτέ στη συλλογή του μοντέρνα τυπώματα . Για τον λόγο αυτό, το τμήμα «Καλλιτεχνική φωτογραφία» της ευρύτερης Συλλογής Κρασάκη περιλαμβάνει μόνο πρωτότυπες φωτογραφίες της εποχής.

Παρόλο που η Nelly’s αγάπησε και φωτογράφησε το κρητικό τοπίο, έχουν διασωθεί, δυστυχώς, ελάχιστα τυπώματα της ίδιας. Όπως γνωρίζουμε με σιγουριά, το 1928 περιηγήθηκε την Κρήτη από κοινού με τον γερμανό δάσκαλό της, τον Franz Fiedler, που είχε έρθει από τη Δρέσδη ειδικά για τον σκοπό αυτό, φωτογραφίζοντας μαζί του τοπία και ανθρώπους. Ο αριθμός των φωτογραφιών αυτών δεν πρέπει να ήταν μεγάλος, τηρουμένων των αναλογιών σε σχέση με άλλες ενότητες, όπως για παράδειγμα με τις αρχαιότητες ή τα πορτρέτα, ίσως επειδή δεν θέλησε να «ανταγωνιστεί» τον δάσκαλό της στο κοινό τους ταξίδι. Έτσι, ακόμη μικρότερος είναι ο αριθμός των διασωθέντων πρωτοτύπων φωτογραφιών που αφορούν την Κρήτη.