Άουγκουστ Στρίντμπεργκ: Η ζωή και το έργο ενός πρωτοποριακού δραματουργού

Στις 22 Ιανουαρίου, το 1849, γεννήθηκε ο Σουηδός δραματουργός και συγγραφέας Άουγκουστ Στρίντμπεργκ, ένας από τους πιο ριζοσπαστικούς ανανεωτές του θεάτρου, του οποίου οι αντισυμβατικές, πειραματικές ιδέες τόσο σε επίπεδο δραματουργίας όσο και σε επίπεδο σκηνικών πρακτικών έμελλε να ασκήσουν καθοριστική επίδραση στα μεγάλα θεατρικά κινήματα του 20ου αιώνα.

Ο Γίοχαν Άουγκουστ Στρίντμπεργκ υπήρξε γιος του χρεωκοπημένου αριστοκράτη και εμπόρου Carl Oscar Strindberg και της πρώην υπηρέτριας Ulrika Eleonora Norling. Ως παιδί ο Στρίντμπεργκ βίωσε στο πετσί του την κοινωνική αδικία και τις ταξικές διακρίσεις που μάστιζαν τη σουηδική κοινωνία, ενώ στο οικογενειακό του περιβάλλον επικρατούσε η φτώχεια, η αμέλεια και ο θρησκευτικός φανατισμός.

Το 1867 εγγράφεται στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα, ενώ, παράλληλα, παραδίδει μαθήματα κατ’ οίκων σε μαθητές δημοτικού. Την περίοδο εκείνη προετοιμάζεται για να ακολουθήσει ιατρικές σπουδές, ωστόσο, το θέατρο ως ασχολία δείχνει να προσελκύει πολύ περισσότερο το ενδιαφέρον του. Έτσι, το 1869, θα προσληφθεί ως κομπάρσος στο Βασιλικό Δραματικό Θέατρο της Σουηδίας.

Την ίδια χρονιά θα δοκιμάσει για πρώτη φορά τις δραματουργικές του δυνάμεις γράφοντας το πρώτο του θεατρικό έργο («A Name Day Gift»). Από τα πρώιμα έργα του Σουηδού δραματουργού μόνο το «In Rome» (1870) και το «Outlaw» (1871) κατάφεραν να παιχτούν στη σκηνή του Βασιλικού Δραματικού Θεάτρου με το δεύτερο μάλιστα, ένα μονόπρακτο για τη σύγκρουση παγανισμού-χριστιανισμού στην Ισλανδία του 12ου αιώνα, να κερδίζει τον θαυμασμό του Βασιλιά Καρόλου ΙΕ, ο οποίος εξασφάλισε στον Στρίντμπεργκ ένα μικρό επίδομα που θα του χορηγείται μέχρι τον θάνατο του Βασιλιά το 1872.

Ο Στρίντμπεργκ, ο οποίος είχε εν τω μεταξύ παρατήσει τις σπουδές του στην Ιατρική για να αφοσιωθεί στο θέατρο, θα γράψει την ίδια χρονιά το πρώτο του σημαντικό έργο, τον «Δάσκαλο Όλοφ». Ένα ιστορικό δράμα για τον ηγέτη της σουηδικής Μεταρρύθμισης Ολάους Πέτρι, το οποίο θα απορριφθεί από το Βασιλικό Δραματικό Θέατρο. Έτσι για να συντηρήσει τον εαυτό του θα αναγκαστεί να δουλέψει ως δημοσιογράφος σε φιλελεύθερες εφημερίδες γράφοντας μια σειρά από άρθρα για διάφορα κοινωνικά θέματα και ασκώντας κριτική στο μη δημοκρατικό εκπαιδευτικό σύστημα. Το 1873, όμως, μετά και την αποτυχία του ως συντάκτης σε ένα περιοδικό για ασφαλιστικές εταιρείες, θα εγκατέλειψει τη Στοκχόλμη για να αποφύγει τους δανειστές του.

Από το 1874, όταν και επέστρεψε, έως το 1881 εργάστηκε ως βοηθός βιβλιοθηκονόμου στη Βασιλική Βιβλιοθήκη. Εκείνα τα χρόνια θα συναντήσει την πρώτη του σύζυγο, την ηθοποιό Σιρι φον Έσσεν, ενώ το 1879 θα γράψει το πρώτο του μυθιστόρημα με τίτλο «Το Κόκκινο Δωμάτιο», μια αιχμηρή κοινωνική σάτιρα και ρεαλιστική περιγραφή της κοινωνίας της Στοκχόλμης, η οποία ήρθε για να ταράξει τα νερά στον χώρο της σουηδικής λογοτεχνίας μέσα από περιγραφική πρόζα που συνδυάζει τον λυρισμό με μια ξεκάθαρα ρεαλιστική γλώσσα, τα τολμηρά πολιτικά θέματα και την απόρριψη των προσδοκιών για μια ιδανική απεικόνιση της κοινωνίας.

Δύο χρόνια αργότερα μια μεταγενέστερη εκδοχή του «Δάσκαλου Όλοφ» θα παρασταθεί στη σουηδική πρωτεύουσα κερδίζοντας θερμές κριτικές και χαρίζοντας στον Στρίντμπεργκ αναγνώριση ως δραματουργού σε εθνικό επίπεδο. Ως συνέπεια παραιτείται από τη δουλειά του βιβλιοθηκονόμου και αφοσιώνεται εξ’ ολοκλήρου στο γράψιμο. Το 1882 θα εκδοθεί η πραγματεία του «The Swedish people at work and play, in war and peace, at home and abroad, or One thousand years of the history of swedish education and customs», μια πολιτιστική ιστορία της Σουηδίας από την πλευρά του απλού κόσμου, η οποία θεωρήθηκε αρκετά προκλητική καθώς απεικόνιζε τις ανώτερες τάξεις της χώρας ως υποκριτές και διεφθαρμένους.

Αν και χαιρετίσθηκε από τους νεαρούς ριζοσπάστες, ωστόσο, οι αντιδράσεις από μέρους της άρχουσας τάξης της χώρας θορύβησαν τον συγγραφέα, ο οποίος το 1883 αποφάσισε να καταφύγει σε αυτοεξορία στο Παρίσι. Εκεί για πρώτη φορά ο Άουγκουστ Στρίντμπεργκ θα ασχοληθεί με το «Γυναικείο Ζήτημα» (τη δημόσια συζήτηση γύρω από τα δικαιώματα των γυναικών και τη θέση τους στην κοινωνία).

Στον πρόλογο του πρώτου μέρους της σειράς διηγημάτων με τίτλο «Ο Γάμος», τα οποία επικεντρώνονται στον θεσμό του γάμου, τη σχέση των δύο φύλων και τους έμφυλους ρόλους, επιτίθεται στο «Κουκλόσπιτο» του Ερρίκου Ίψεν γράφοντας πως τα δεινά της Νόρας αφορούν λιγότερο από το 10% των Σουηδών γυναικών, και συγκεκριμένα των γυναικών των ανώτερων τάξεων, ενώ διατυπώνει ότι ο μοναδικός φυσικός ρόλος της γυναίκας είναι η μητρότητα. Αν και σε μια πιο εκτενέστερη έκδοχη του προλόγου εμφανίζεται υποστηρικτικός ως προς το δικαίωμα ψήφου των γυναικών και την έμφυλη ισότητα στην εκπαίδευση και την εργασία.

Οι σουηδικές αρχές απαγορεύουν το συγκεκριμένο βιβλίο μια εβδομάδα πριν την κυκλοφορία του και παραπέμπουν τον Στρίντμπεργκ σε δίκη με την κατηγορία της «βλασφημίας ενάντια στον θεό», ενώ η δαιμονοποίηση του στα μάτια της κοινής γνώμης και η οριστική απόρριψη του από το πολιτικό και πολιτιστικό κατεστημένο καθιστούν την συνέχιση της συγγραφικής του καριέρας στη Σουηδία αδύνατη, αν και εν τέλει αθωώθηκε από το δικαστήριο.

Το 1886, στον πρόλογο του δεύτερου μέρους της σειράς διηγημάτων «Ο Γάμος», θα κατηγορήσει το φεμινιστικό κίνημα ότι πυροδότησε τη δίωξη του για θρησκευτική ασέβεια και θα διατυπώσει έναν ακραίο μισογυνισμό, σκιαγραφώντας τις γυναίκες ως ψεύτρες, τυραννικές και ανίκανες να συνεισφέρουν εποικοδομητικά στην κοινωνία.

Η θεμελιώδης και άγρια αντιπαράθεση ανάμεσα στα δύο φύλα, η απόγνωση και η υποκρισία των ανθρωπίνων σχέσεων κυριαρχούν στα θεατρικά έργα εκείνης της περιόδου, τα λεγόμενα νατουραλιστικά, στα οποία περιλαμβάνονται: «Οι Σύντροφοι» (1886-87), «Ο Πατέρας» (1887), «Η Δεσποινίς Τζούλια» (1888), «Οι Πιστωτές» (1888), «Η πιο δυνατή» (1888-89). Τα έργα αυτά θα χαρίσουν στον Στρίντμπεργκ διεθνή φήμη καθώς θα παιχτούν με στις σημαντικότερες ανεξάρτητες σκηνές της Ευρώπης, όπως το «Ελεύθερο Θέατρο» του Αντουάν στο Παρίσι και την «Ελεύθερη Σκηνή» στο Βερολίνο.

Ο Στρίντμπεργκ βλέπει με καχυποψία την τάση των νατουραλιστών για μια αποστασιοποιημένη και αντικειμενική παρατήρηση της ζωής προωθώντας ο ίδιος ένα νέο είδος νατουραλισμού, στο οποίο σκιαγραφεί τις εσωτερικές εντάσεις των ηρώων του που εμπλέκονται σε σφοδρές ψυχολογικές συγκρούσεις με στόχο την υπερίσχυση του δυνατότερου.

Σταδιακά, όσο η δεκαετία του 1890 προχωρούσε, ο Σουηδός δραματουργός έχασε το ενδιαφέρον του για τον Νατουραλισμό. Αρχικά θα εγκατασταθεί στο Βερολίνο κινούμενος σε έναν κύκλο μποέμ καλλιτεχνών, ανάμεσα τους και ο Έντβαρτ Μουνκ, ενώ από το 1894 έως το 1897 τα προβλήματα ψυχικής υγείας που αντιμετώπιζε θα διογκωθούν. Ο Στρίντμπεργκ κατά την περίοδο αυτής της μεγάλης προσωπικής κρίσης θα εγκαταλείψει τη συγγραφεί θεατρικών έργων, θα μετακομίσει στο Παρίσι και θα ασχοληθεί με ποικίλες δραστηριότητες όπως η ζωγραφική, η φωτογραφία και ο αποκρυφισμός.

Πίνακας φιλοτεχνημένος από τον Στρίντμπεργκ το 1873

Με την επιστροφή του στη Σουηδία το 1897 ο Άουγκουστ Στρίντμπεργκ θα πραγματοποιήσει στροφή 180 μοιρών ως δραματουργός. Βιώνοντας την πιο δημιουργική φάση του θα μας χαρίσει έργα-ορόσημο για το δυτικό θέατρο: «Προς την Δαμασκό» (1898-1904, τριλογία), «Ο Χορός του Θανάτου» (1900), «Ονειρόδραμα» (1904), τα οποία εμπεριέχουν στοιχεία όλων των μετέπειτα σημαντικών θεατρικών κινημάτων του 20ου αιώνα από τον Εξπρεσιονισμό έως το Θέατρο του Παραλόγου.

Το ύφος του αρχίζει να γίνεται όλο και πιο πειραματικό, ονειρικό και συμβολικό, επηρεασμένο από τις ιδέες του φιλοσόφου Άρτουρ Σοπενχάουερ και κυρίως του Σουηδού θεολόγου του 18ου αιώνα Εμάνουελ Σβέντενμποργκ. Ο συγγραφέας εγκαταλείπει τις παραδοσιακές φόρμες όσον αφορά την κατασκευή της πλοκής και τη δημιουργία των χαρακτήρων, των οποίων ο εσωτερικός κόσμος, τα όνειρα, τα οράματα και οι ψευδαισθήσεις αντανακλώνται στο περιβάλλον τους. Η εκτεταμένη χρήση του ασυνείδητου, η απουσία του χώρου και του χρόνου, ο παραλογισμός, οι αυτοσχεδιασμοί, η σύζευξη πραγματικού και φανταστικού, η υποκειμενική οπτική και οι αντιθετικές δυνάμεις- πόθος και αγάπη, σώμα κα πνεύμα, ασχήμια και κάλλος- χαρακτηρίζουν τη δραματουργία του αυτή την περίοδο.

Άλλα έργα της περιόδου αποτελούν τα περίφημα «Έργα Δωματίου», τα οποία και έγραψε για να παιχτούν στο Ιντίμα Τεάτερν, που ίδρυσε το 1907 μαζί με τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Άουγκουστ Φάλκε: «Καταιγίδα» (1907), «Καμένο Σπίτι» (1907), «Η σονάτα των φαντασμάτων» (1907), «Ο Πελεκάνος» (1907) κ.α. Έργα με μουσική φόρμα, προορισμένα να παρουσιαστούν μέσα από μια εσωτερική και χωρικά περιορισμένη σκηνοθεσία. Τα τελευταία έργα του συνδύαζαν τον θρησκευτικό μυστικισμό με τον πολιτικό ριζοσπαστισμό.

Στην εναλλακτική σκηνή του Ιντίμα Τεάτερν, ο Στρίντμπεργκ θα έχει την ευκαιρία να πειραματιστεί δοκιμάζοντας διάφορες ιδέες που αφορούσαν την σκηνική παρουσίαση των δραμάτων του. Δεν παρέδιδε στον θίασο τα έργα του εν λευκώ, αλλά έδινε οδηγίες ως προς κάθε πτυχή της παράστασης, από τη σκηνοθεσία και τον τρόπο παιξίματος των ηθοποιών έως τον φωτισμό και τη μουσική, με κυριότερο στόχο την αναζήτηση της οικειότητας. Ωστόσο, τα νέα έργα δεν κέρδισαν το κοινό και τους κριτικούς οι οποίοι του γύρισαν την πλάτη.

Το 1910 ύστερα από συνολικά 1.500 παραστάσεις σε Στοκχόλμη, σουηδική επαρχία, Νορβηγία και Δανία το Ιντίμα Τεάτερν κλείνει. Ο Στρίντμπεργκ περνάει πλέον τον χρόνο του κλεισμένος στο διαμέρισμά του στη Σουηδική πρωτεύουσα. Θα φύγει από τη ζωή στις 14 Μαΐου του 1912. Στην κηδεία του συγκεντρώθηκε πλήθος κόσμου, στο οποίο περιλαμβάνονταν εργάτες και φοιτητές κρατώντας κόκκινα λάβαρα.