Ερρίκος Ίψεν: Οι εμβληματικοί γυναικείοι χαρακτήρες μέσα στο έργο του μεγάλου δραματουργού

Σαν σήμερα 20 Μαρτίου, το 1828, γεννήθηκε ο σπουδαίος Νορβηγός δραματουργός και ποιητής Ερρίκος Ίψεν, o οποίος με τα έργα του εισήγαγε έναν νέο τρόπο δραματουργικής γραφής, αλλάζοντας ριζικά τη μετέπειτα εξέλιξη της ευρωπαϊκής δραματουργίας.

Τα δυστυχισμένα παιδικά και νεανικά χρόνια διαδέχτηκαν η ενασχόληση του με τη δημοσιογραφία, η πρώτη απόπειρα συγγραφής θεατρικού έργου («Κατιλίνα» 1850) και ο διορισμός του στο Θέατρο του Μπέργκεν, το 1851, ως μόνιμος δραματουργός και διευθυντής σκηνής. Εκεί, θα καλλιεργήσει το ακατέργαστο ακόμη ταλέντο του στη θεατρική συγγραφή, με έργα στην πλειοψηφία τους έμμετρα και εμπνευσμένα από την ιστορία, τους λαϊκούς μύθους και τους μεσαιωνικούς θρύλους της Σκανδιναβίας.

Το 1857 με τη χρεοκοπία του θεάτρου θα μεταβεί στη Χριστιάνα (Όσλο), όπου θα εργαστεί ως καλλιτεχνικός διευθυντής στο Νορβηγικό Θέατρο, έως το 1864 όταν και έλαβε κρατική επιχορήγηση που του επέτρεψε να ταξιδέψει στην Ευρώπη και να μελετήσει συστηματικά την ευρωπαϊκή λογοτεχνία.

Η Cate Blancett ως Έντα Γκάμπλερ | Φώτο: Pinterest

Οι πρώτες μεγάλες επιτυχίες που καθιέρωσαν τη φήμη του και του χάρισαν την απαιτούμενη οικονομική ασφάλεια για να αφοσιωθεί στα πραγματικά του ενδιαφέροντά ήταν το δραματικό ποίημα «Μπραντ» (1866) και ο «Πέερ Γκυντ» (1867), το τελευταίο έμμετρο έργο του. Και στα δύο αυτά έργα του επέδειξε ενδιαφέρον για την ανθρώπινη ψυχολογία, ενώ πειραματίστηκε με το ύφος, τον τόνο και τη θεματική, επαναστατώντας ενάντια στις καθιερωμένες θεατρικές συμβάσεις.

Από εκείνη τη στιγμή πραγματοποίησε μια στροφή 180 μοιρών στη δραματουργική του πορεία. Εγκατέλειψε τον στίχο, στράφηκε σε θέματα της σύγχρονης ζωής, επικεντρώθηκε σε προβλήματα κοινωνιολογικού περιεχομένου, στη διερεύνηση της ανθρώπινης ψυχολογίας καθώς οι επιθυμίες του ατόμου έρχονται σε σύγκρουση με την ανάγκη του για υποταγή στις κοινωνικές συμβάσεις. Επιπλέον, κατέδειξε την παρακμή των αξιών και την υποκρισία της αστικής τάξης, στον δημόσιο και τον ιδιωτικό βίο και τις στενόμυαλες αντιλήψεις της επαρχιακής ζωής, συμβάλλοντας, παράλληλα, στην εξέλιξη του ρεαλισμού.

Σημαντικά έργα της περιόδου που εδραίωσαν τη φήμη του Ίψεν ως ρηξικέλευθο δραματουργό και στοχαστή είναι: «Το Κουκλόσπιτο» (1879), «Οι Βρυκόλακες» (1881), «Ένας Εχθρός του Λαού» (1882). Στα δύο πρώτα αντιμετωπίστηκαν από κοινό και κριτικούς ως επιθέσεις στο θεσμό της οικογένειας, θεμέλιο λίθο της «πολιτισμένης» κοινωνίας, σύμφωνα με διαδεδομένες απόψεις της εποχής.

Από την «Αγριόπαπια» (1884) και έπειτα η δραματουργία του Ερρίκου Ίψεν μπαίνει σε μια νέα φάση. Στο επίκεντρο βρίσκεται το άτομο και η συνείδησή του, με τις εμμονές, τις πνευματικές ανησυχίες του, τα βάσανα και τις ήττες του, ενώ οι κοινωνικοί προβληματισμού έδωσαν τη θέση τους στις διαπροσωπικές σχέσεις. Το θέατρο του Ερρίκου Ίψεν εμποτίστηκε με συμβολιστικά στοιχεία, τα οποία αποτελούσαν προέκταση της ψυχολογίας του ατόμου και τα αντικείμενα ενδύθηκαν με βαθύτερα νοήματα πέραν της κυριολεκτικής τους σημασίας.

Άλλα σημαντικά έργα: «Ρόσμερσχολμ» (1886), «Η Κυρά της Θάλασσας» (1888)

Στα τελευταία έργα του ο Ερρίκος Ίψεν επιστρέφει στον στοχασμό όσον αφορά την ψυχολογία του ανθρώπου και τις επιταγές της αστικής τάξης, αν και ο συμβολισμός του γίνεται ακόμη πιο ηχηρός αγγίζοντας τα όρια της φαντασίας. Κεντρική φιγούρα αυτή του του μοναχικού, φιλόδοξου και αυτοδημιούργητου ήρωα, ο οποίος θυσιάζει τα πραγματικά του συναισθήματα για το συμφέρον του και την επιδίωξη του προσωπικού του οράματος, οδηγώντας τόσο τον ίδιο όσο και τους γύρω του στην καταστροφή. Το παρελθόν, στα έργα της τελευταίας περιόδου τα οποία εμπεριέχουν αυτοβιογραφικά στοιχεία, έρχεται για να στοιχειώσει τους ήρωές του, μέσα από τις συνέπειες των επιλογών της νεότητάς του.

«Έντα Γκάμπλερ» (1890), «Αρχιμάστορας Σόλνες» (1892), «Ιωάννης Γαβριήλ Μπόργκμαν» (1896), «Όταν ξυπνήσουμε ανάμεσα στους νεκρούς» (1899). Τα σοβαρά προβλήματα υγείας που του παρουσιάστηκαν το 1899 διέκοψαν οριστικά τη δραματουργική παραγωγή του δημιουργού που αντιμετώπισε την τέχνη ως φορέα ιδεών που πυροδοτεί περαιτέρω συζητήσεις, αναβαθμίζοντας τον ρόλο του συγγραφέα-καλλιτέχνη και συσπειρώνοντας γύρω από το όνομά του εκείνες τις ασυμβίβαστες δυνάμεις της θεατρικής ζωής παγκοσμίως.

Με το έργο του ο Ερρίκος Ίψεν συνέβαλε στη διαμόρφωση του ρεαλισμού στο θέατρο. Έχοντας ως βάση το μοντέλο του «καλοφτιαγμένου έργου» του Ευγένιου Σκρίμπ, κατήργησε τα μη ρεαλιστικά σκηνικά μέσα (μονόλογοι, απεύθυνση στο κοινό κ.α.). Οι σκηνές συνδέονται μεταξύ τους αιτιολογικά και οδηγούν στη λύση του δράματος με λογική συνάφεια. Μια λύση ωστόσο που δεν συμβάδιζε με την κοινώς αποδεκτή ιδεολογία την οποία ο εμβληματικός δραματουργός θεωρούσε μέρος του προβλήματος. Οι χαρακτήρες και το περιβάλλον στο οποίο κινούνται γίνονται αντιληπτοί μέσα από τους διαλόγους, τα σκηνικά και τα κοστούμια, ενώ τα κίνητρά τους, τα οποία είναι περισσότερο εσωτερικά, καθώς και η εξέλιξη της πλοκής σχεδιάζονται από τον συγγραφέα με προσοχή και μέσα από λεπτομερέστατες σκηνικές οδηγίες. Η συμπεριφορά του ατόμου αποδίδεται στο περιβάλλον ή την κληρονομικότητα.

Ο Ερρικός Ίψεν μας έχει χαρίσει μερικές από τις πιο εμβληματικές γυναικείες ηρωίδες στο θέατρο. Το έργο του αποτελεί μια ζωντανή απεικόνιση της δυσμενούς θέσης της γυναίκας του 19ου αιώνα. Οι γυναικείοι χαρακτήρες του παρουσιάζονται με μια σχεδόν ασφυκτική εσωτερική ζωή, γεμάτη μυστικά. Με ισχυρή θέληση προσπαθούν να διεκδικήσουν μια μορφή αυτοδιάθεσης, αντιδρώντας στους καταναγκασμούς που της έχουν επιβληθεί ερήμην τους, πολλές φορές με τόλμη.

Promo Photo από την παράσταση «A Doll’s House» με την Jessica Chastain στο Play House Theatre του Λονδίνου

Το αριστούργημα «Το Κουκλόσπιτο ή Νόρα» γράφτηκε το 1879 και αφορά την ιστορία της Νόρα Χέλμερ, μιας νεαρής κυρίας της μεγαλοαστικής τάξης, η οποία επαναστατεί ενάντια στον ρόλο της πειθήνιας συζύγου-κούκλας που της έχει επιβληθεί από τον σύζυγό της. Η γλυκιά, αφοσιωμένη Νόρα έρχεται αντιμέτωπη με το τέλος των ψευδαισθήσεων, όταν ένα μυστικό από το παρελθόν της αναδύεται στην επιφάνεια.

Η συνειδητοποίηση της έλλειψης κατανόησης από τη μεριά του συζύγου της, της άγνοιας της πάνω σε πρακτικά ζητήματα της ζωής, αλλά και της ανάγκης της να διαφοροποιηθεί από τις επιβαλλόμενες συμβάσεις του γάμου, την οδηγεί να εγκαταλείψει τον άντρα της και τα παιδιά της. Μια πράξη απελευθέρωσης, προς αναζήτηση μιας κάποιας ισορροπίας, μιας αυτογνωσίας και γνωριμίας με τον αληθινό κόσμο, όπου μόνη της θα κάνει ελεύθερα προσωπικές επιλογές για τη θέση της μέσα σε αυτόν, χωρίς να οριοθετείται η συμπεριφορά της από καταπιεστικά περιβάλλοντα.

Κατίνα Παξινού και Αλέξης Μινωτής στην παράσταση «Βρυκόλακες» από το Εθνικό Θέατρο

Οι «Βρυκόλακες» , οι οποίοι όπως και το «Κουκλόσπιτο» σόκαραν το συντηρητικό κοινό της εποχής, γράφτηκαν το 1881. Η Έλεν Άλβινγκ κουβαλάει στην πλάτη της ένα παρελθόν, κατά το οποίο έχει θυσιάσει τη μοναδική της ευκαιρία για ευτυχία στο βωμό του καθήκοντός της προς τους άλλους. Καταπιέζοντας τον ίδιο της τον εαυτό, σε μια εσωτερική σύγκρουση που θα τη στοιχειώνει σε όλη της τη ζωή, αποδέχεται τις επιταγές της παραδοσιακής ηθικής και τους ρόλους της «καθωσπρέπει» μητέρας και συζύγου που της επιβλήθηκαν από την κοινωνία.

Η απόφασή της να παραμείνει στο πλευρό του έκφυλου συζύγου της , εγκλωβίζοντας τον εαυτό της σε έναν δυστυχισμένο γάμο, όχι μόνο την οδηγεί, αργότερα, στη συνειδητοποίηση ότι κατέστρεψε τη ζωή της, αλλά και εκείνη του παιδιού της, πληρώνοντας ακριβά τις λάθος επιλογές του παρελθόντος που υπαγορεύθηκαν από την ανάγκη, τη δειλία και την υποκρισία. Οι πράξεις της δεν συμβαδίζουν με τη λεκτική άρνηση αποδοχής ξεπερασμένων αντιλήψεων και έτσι η κυρία Άλβινγκ αντιμέτωπη, πλέον, με τον αληθινό της εαυτό έρχεται αντιμέτωπη και με την παραδοχή της ανωφέλειας της ύπαρξής της.

H Joely Richardson ως Ελλίντα στην παράσταση της «Κυράς της Θάλασσας» στο Rose Theatre | Φώτο: Gerraint Lewis

Ο γάμος της Ελλίντα Βάγκελ στην «Κυρά της Θάλασσας» (1888) υπήρξε αποτέλεσμα πραγματισμού ενός πατέρα που αποφάσισε για τη ζωή της ερήμην της. Η επικείμενη επιστροφή μιας μυστηριώδους, παλιάς της αγάπης θα τη διχάσει ανάμεσα στην εκτίμηση και τον σεβασμό που τρέφει για τον σύζυγό της και την ελεύθερη, γεμάτη πάθος, συναρπαστική ζωή που υπόσχεται η ζωή με τον άντρα από το παρελθόν. Ένα όνειρο που αντικατοπτρίζει την επιθυμία της για ελευθερία και την ανάγκη της να ζήσει μια πιο ολοκληρωμένη ζωή και να γνωρίσει τον κόσμο.

Η Ελλίντα δεν έχει συμβιβαστεί απόλυτα με την τροπή που έχει πάρει η ζωή της. Αρκετά συχνά εμφανίζεται απομονωμένη από τους γύρω της, ζώντας μέσα στη φαντασία της. Ως συνέπεια για την Ελλίντα η απάντηση σε αυτό το δίλλημα έρχεται με τη μορφή αιτήματος. Να της επιτρέψει ο σύζυγος της, ο οποίος δείχνει απόλυτη κατανόηση για την κατάσταση που η Ελλίντα έχει περιέλθει, να έχει την ελευθερία να επιλέξει η ίδια για τον εαυτό της. Η επιστροφή σε εκείνον, εν τέλει, γίνεται με απόλυτη συνειδητοποίηση ότι είναι αυτό που πραγματικά θέλει.

Μαίρη Αρώνη και Μαρία Αλκαίου στην παράσταση «Έντα Γκάμπλερ», Εθνικό θέατρο, (1957)

Η έξοχη γυναικεία φιγούρα με την πεισματική θέληση που ακούει στο όνομα Έντα Γκάμπλερ αποτελεί μια σπουδή πάνω στη γυναικεία ψυχολογία, την οποία εκπόνησε Ίψεν το 1890. Μια ηρωίδα, η οποία παρακινούμενη από το μίσος, την απογοήτευση και την πλήξη, διεκδικεί με ολέθριες συνέπειες την πνευματική, ψυχική και ηθική της ελευθερία, φτάνοντας μέχρις εσχάτων, στην προσπάθειά της να μην υποταχθεί σε έναν κόσμο που δεν σέβεται.

Ο σκοτεινός και πολύπλοκος χαρακτήρας της κατακλύζεται από εσωτερικές συγκρούσεις στην προσπάθεια της να δημιουργήσει μια ζωή πάνω του μετρίου. Αν και οργισμένη από τους περιορισμούς που η πατριαρχική κοινωνία έχει επιβάλλει πάνω στις ελευθερίες και τα χαρίσματά της και η ίδια έχει συμβιβαστεί στο παρελθόν με τις κοινωνικές προσδοκίες, αποδεχόμενη τον γάμο με έναν σύζυγο κατώτερο πνευματικά από την ίδια. Η αυτοκαταστροφή ως μονόδρομος γίνεται όλο και πιο έκδηλη όσο προχωράει το έργο, καθώς η Έντα αντιλαμβάνεται με φόβο το τίμημα που πρέπει να πληρώσει μια αντισυμβατική και γενναία γυναίκα, στον αγώνα για αυτοδιάθεση, μέσα στην πατριαρχία που στο τέλος θα τη συντρίψει.