Άντον Τσέχοφ: Το ταξίδι στη νήσο Σαχαλίνη που τον στιγμάτισε

Σαν σήμερα 29 Ιανουαρίου 1860 γεννήθηκε ο σπουδαίος Ρώσος δραματουργός και συγγραφέας Άντον Τσέχοφ, ο οποίος με τις καινοτομίες του καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το θέατρο του 20ου αιώνα.

Ο Αντόν Πάβλοβιτς Τσέχοφ, υπήρξε ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια (σπούδασε ιατρική στο πανεπιστήμιο της Μόσχας) ονομαστός διηγηματογράφος. Ξεκίνησε την καριέρα του ως θεατρικός συγγραφέας με σκετς vaudeville και μονόπρακτες κωμωδίες. Τα πρώτα ολοκληρωμένα θεατρικά του έργα, «Ιβάνοφ» (1887) και «Το Στοιχειό του Δάσους» (1889) δεν γνώρισαν ιδιαίτερη επιτυχία.

Η αναγνώριση ήρθε το 1898, με την παράσταση του «Γλάρου» (1896) από το Θέατρο Τέχνης της Μόσχας, μια άκρως επιτυχημένη συνεργασία που συνεχίστηκε με τον «Θείο Βάνια» (1899), τις «Τρεις Αδελφές» (1901) και τον «Βυσσινόκηπο» (1904). Και στα τρία τελευταία πρωταγωνίστησε η ηθοποιός Όλγα Κνίππερ, σύντροφος του Τσέχοφ.

Υπήρξε ένας από τους δραματουργούς που επέφεραν επανάσταση στο μοντέρνο θέατρο, διαμορφώνοντας ένα αρκετά προσωπικό νατουραλιστικό ύφος, το οποίο είχε ισχυρό αντίκτυπο σε ολόκληρο τον κόσμο, χάρις στις περιοδείες του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας σε Ευρώπη και Αμερική. Περιλαμβάνοντας ορισμένα ποιητικά και συμβολικά στοιχεία, καθώς και αμέτρητες λεπτομέρειες που συνδέονται εσωτερικά μεταξύ τους, τα έργα του κινήθηκαν, εν μέρει, πέρα από τον ρεαλισμό, σκιαγραφώντας την ασυνέχεια, τις κρυφές παρορμήσεις και τα νοήματα πίσω από τις πράξεις των ηρώων, οι οποίοι βιώνουν ο καθένας τις δικές του υπαρξιακές ανησυχίες, χωρίς όμως να μπορούν να τις εκφράσουν.

Ο Άντον Τσέχοφ, εκτός από πασίγνωστος δραματουργός και συγγραφέας, υπήρξε, επίσης, και γιατρός. Έτσι, το 1890 αποφάσισε να πραγματοποιήσει ένα μακρινό και επικίνδυνο ταξίδι στη νήσο Σαχαλίνη, ένα απομονωμένο νησί του Ειρηνικού που εκείνη την περίοδο αποτελούσε ρώσικη σωφρονιστική αποικία. Σκοπός του ήταν να μελετήσει τις συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων στην τσαρική Ρωσία και να τις δημοσιοποιήσει. Για το φιλόδοξο, όσο και δυσοίωνο αυτό έργο πήρε άδεια από τις αρχές χρησιμοποιώντας μια σειρά από αιτιολογίες, όπως ότι ήθελε να εκπονήσει μια ακαδημαϊκή διατριβή στο πλαίσιο των απαιτήσεων του διπλώματος της ιατρικής.

Χάρτης του νησιού Σαχαλίνη (1885)

Οι λόγοι που τον οδήγησαν σε αυτήν του την αναζήτηση υπήρξαν πολλοί. Μια εσωτερική ανάγκη του δραματουργού να αλλάξει ριζικά τον μέχρι τότε τρόπο ζωής του, απαντώντας, ταυτόχρονα, στην κριτική που θέλει από τα (μέχρι τότε) γραπτά του να εκλείπουν τα κοινωνικά πιστεύω. Έτσι αποφάσισε με το τολμηρό αυτό ανθρωπιστικό εγχείρημα να δοκιμάσει τις προσωπικές του αξίες, να δώσει ώθηση στην κοινωνική του συνείδηση, ακολουθώντας τα χνάρια της ρώσικης λογοτεχνικής παράδοσης της δεκαετίας του 1860 και έπειτα.

Επιπλέον, οδηγήθηκε σε αυτή την «περιπέτεια» εξαιτίας της απογοήτευσής του από το θέατρο (αποτυχημένες παραστάσεις του «Δαίμονα του Δάσους» στη Μόσχα), τον θάνατο του αδερφού του, Νικολάι, από φυματίωση (ο συγγραφέας ήρθε αντιμέτωπος με τη δική του θνητότητα και την ενοχή του επιζώντος). Τέλος, επιθυμούσε να ερευνήσει το σύστημα της εξορίας, να κάνει το αόρατο μέρος του θεσμού ορατό (κανείς δεν γνώριζε τι συνέβαινε στους εξόριστους μετά την επιβολή της ποινής).

Οι προετοιμασίες του ταξιδιού ξεκίνησαν μήνες πριν την αναχώρησή του. Επιδόθηκε στη συστηματική μελέτη σχετικά με το σύστημα εξορίας και τη γεωγραφία της περιοχής. Κατέγραψε όλες τις διαθέσιμες τοπογραφικές πληροφορίες, την ετυμολογία όλων των τοπωνυμίων, δημιούργησε λίστες με βιβλιογραφικές αναφορές σχετικά με πρώιμες εξερευνήσεις και ιστορικές πηγές.

Το επικίνδυνο και περιπετειώδες ταξίδι πέντε χιλιάδων μιλίων προς τη Σαχαλίνη διήρκεσε περίπου πέντε μήνες. Το ονόμασε τη δική του προσωπική «Οδύσσεια», τόσο απομακρυσμένο που «θα πάρει εκατοντάδες χρόνια να γυρίσω πίσω στο σπίτι» έγραφε. «Αυτό είναι το τέλος του κόσμου» συνέχιζε. Η εύθραυστη κράση του συγγραφέα δοκιμάστηκε αρκετά. Άθλιοι δρόμοι, τόνοι λάσπης, κουνούπια, χιόνι, πλημμύρες και μια πρόσκρουση με ταχυδρομική άμαξα, η οποία παρ’ ολίγον να του κοστίσει τη ζωή. Οι σταθμοί από τους οποίους πέρασε αμέτρητοι, συμπεριλαμβανομένης και την περιοχής Περμ στα Ουράλια Όρη, η οποία αργότερα θα εμπνεύσει τις «Τρεις Αδελφές».

Όταν φτάνει στον κεντρικό οικισμό της νήσου Σαχαλίνη τον Ιούλιο του 1890, ξεκινάει άμεσα τις διαδικασίες για τη συλλογή των πληροφοριών. Κατά τη διάρκεια της σχεδόν τρίμηνης παραμονής του στη σωφρονιστική αποικία θα προχωρήσει σε μια απογραφή των 1,000 κρατουμένων, παίρνοντας συνέντευξη σε κάθε έναν ξεχωριστά. Μέσα από ένα ερωτηματολόγιο συγκέντρωσε διάφορες βασικές πληροφορίες, τις οποίες συμπλήρωσε με τις προσωπικές μαρτυρίες και άλλες ανέκδοτες ιστορίες των αποίκων, που αφορούν την καθημερινότητά τους στη Σαχαλίνη και κάποιες εθελοντικές πληροφορίες για το παρελθόν τους.

Μέσα από το συγκεκριμένο εγχείρημα ο Τσέχοφ υπήρξε μάρτυρας των αντίξοων συνθηκών κάτω από τις οποίες επιβιώνουν οι φυλακισμένοι. Εξουθενωτική, καταναγκαστική εργασία, βασανιστήρια, υπερβολικά χαμηλές θερμοκρασίες, ασθένειες, άθλιες υποδομές, αλκοολισμός, απουσία ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, υποσιτισμός, γυναίκες που εξαναγκάζονται στην πορνεία, παιδιά χωρίς κανένα μέλλον. Η υγεία της πλειοψηφίας είναι εξασθενημένη, ενώ κάποιοι δεν μπορούν καν να εργαστούν. Άλλοι πάλι προσπαθούν να αποδράσουν, μια απόπειρα καταδικασμένη σε αποτυχία, η οποία τους οδηγεί στο θάνατο.

Η πρώτη σελίδα του βιβλίου «Νήσος Σαχαλίνη», έκδοση του 1895

Όλες αυτές τις πληροφορίες, καθώς και την εμπειρία του από το ταξίδι και την παραμονή στη σωφρονιστική αποικία της Σαχαλίνης, ο Άντον Τσέχοφ τις κατέγραψε λεπτομερώς, με ρεαλιστικό ύφος και το παρατηρητικό μάτι του ταλαντούχου συγγραφέα. Αρχικά δημοσιεύθηκαν ως μια σειρά εννέα άρθρων στη ρώσικη εφημερίδα «Νέοι Καιροί», ενώ το 1895 κυκλοφόρησαν και σε βιβλίο, με τίτλο «Νήσος Σαχαλίνη: Ένα Οδοιπορικό». 

Πρόκειται για ένα υβρίδιο ιατρικής ανθρωπολογίας, ερευνητικής δημοσιογραφίας και λογοτεχνίας, μια εξ’ επαφής παρατήρηση της ανθρωπότητας μέσα από την κατασκευή μυριάδων εικόνων. Ο Τσέχοφ διηγείται τα πάντα με συμπόνια, χωρίς να αυτολογοκρίνεται, ενώ δίνει τον απαιτούμενο χώρο στους χαρακτήρες και την αφηγηματική πλοκή να εξελιχθούν, απογειώνοντας την απλή μαρτυρία σε σπουδαία λογοτεχνία. Μυστηριώδες και συνάμα διαυγές αποδεικνύει τις βαθιά ανθρωπιστικές ανησυχίες του συγγραφέα.

Ο Τσέχοφ επέστρεψε στη Ρωσία αυτή τη φορά από τη θάλασσα. Η εμπειρία του ταξιδιού στη νήσο Σαχαλίνη τον στιγμάτισε. Ο συγγραφέας επανεξέτασε τις απόψεις του για την εξουσία, αφοσιωμένος, πλέον σθεναρά, στο να περιγράφει τη ζωή μέσα στα έργα του όπως ακριβώς είναι, με οίκτο αλλά χωρίς ψευδαισθήσεις. Αντιτιθέμενος στην απάνθρωπη μεταχείριση των κρατουμένων επιδόθηκε στον αγώνα για σωφρονιστικές και άλλες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις.

«Έχω δει την Κεϋλάνη και είναι παράδεισος. Και τώρα είδα τη Σαχαλίνη και είναι κόλαση», έγραφε. Για τον λόγο αυτό βοήθησε να δημιουργηθούν ορφανοτροφεία και έστειλε χιλιάδες βιβλία στα παιδιά των κρατουμένων στη Σαχαλίνη.