Κριτική Θεάτρου: Ο_Μισ@νθρωπος από την ομάδα 4frontal στο θησείον

O Moλιέρος (1622-1673) έγραψε τον «Μισάνθρωπο», κατά τη γνώμη μου το καλύτερο έργο του, το 1666. Είχε προηγηθεί το σκάνδαλο του «Ταρτούφου» και παρότι δεν έχασε την εύνοια του μονάρχη, οι σχέσεις του με το περιβάλλον στο οποίο κατεξοχήν απευθυνόταν, έφταναν συχνά σε οριακό σημείο. Με διάθεση πολεμική προς τα κυρίαρχα ήθη της Αυλής και των ευγενών, στον «Μισάνθρωπο» καταγγέλλει με οξύτητα την υποκρισία και τη φιλαυτία τους. Αλλά επειδή εκτός από μεγάλος ποιητής, είναι και σπουδαίος τεχνίτης της σκηνικής τέχνης, παραδίδει ένα έργο έξοχων ισορροπιών.

Ο Αλσέστ, ο «μισάνθρωπος», απεχθάνεται όλους αυτούς με τους οποίους συγχρωτίζεται, ανθρώπους των σαλονιών που περιφέρονται αυτάρεσκα σαν παγώνια, που ανταλλάσσουν λόγια φιλίας και εκτίμησης με πρόσωπα που την επόμενη στιγμή με μεγάλη ευχαρίστηση κακολογούν, που δεν έχουν να επιδείξουν παρά σχέσεις (φιλικές και ερωτικές) ιδιοτέλειας. Ακόμη περισσότερο απεχθάνεται τις γυναίκες που φλερτάρουν με τους πάντες. Αλλά επειδή κανείς δεν συμπαθεί τα πρότυπα ηθικής, αυτούς που κατακρίνουν οικεία ελαττώματα και ήθη, ο Μολιέρος βάζει τον ήρωα του να είναι ερωτευμένος με μια γυναίκα που έχει όλες τις αδυναμίες που απορρίπτει μετά βδελυγμίας.

Στα μέσα του 17ου αι. ο Μολιέρος προετοιμάζει, χωρίς να το γνωρίζει, το πλαίσιο υποδοχής βασικών ιδεών του επόμενου αιώνα. Στον «Μισάνθρωπο» εντοπίζονται βασικά σημεία της ηθικής σκέψης του Ζαν-Ζακ Ρουσό, που στα αυτοβιογραφικά του κείμενα (μεταξύ άλλων, στις «Οι ονειροπολήσεις του μοναχικού οδοιπόρου», εκδ. «Ζαχαρόπουλος», 1989, και στις «Εξομολογήσεις», εκδ. Ιδεόγραμμα, 1997) και στην περίφημη «Επιστολή στον Ντ’ Αλαμπέρ /Περί των θεαμάτων» (εκδ. Στάχυ, 2001), ασκεί οξεία κριτική στην ηθική χαλαρότητα της εποχής του και στην αδυναμία των ανθρώπων να είναι αληθινοί. «Κανείς δεν τολμά να είναι ο εαυτός του», γράφει, εννοώντας ότι κανείς δεν εκφράζει αυτό που σκέφτεται και αισθάνεται πραγματικά, ηθική στάση που με τον καιρό διαφθείρει και την ατομική συνείδηση και τα αισθήματα των ανθρώπων. Η επίκτητη συμπεριφορά γίνεται «φύση», καθιστώντας την ανθρώπινη συναναστροφή κάτι σαν θεατρικό «χώρο», όπου όλοι ασκούνται στην τέχνης της πλαστοπροσωπίας και της εξαπάτησης.

Ο Μολιέρος «είδε» και απέδωσε τη θεατρικότητα της πραγματικής ζωής με διαύγεια, και αξιοποίησε μοναδικά στο θέατρό του την γλώσσα της προσποίησης και της επιτηδευμένης ευγένειας. Ο κόσμος που στηλιτεύει ο Ρουσώ των Αιώνα των Φώτων, δεν διαφέρει πολύ από τον κόσμο της «αναπαραστατικής κουλτούρας» του Λουδοβίκου του 14ου, από τον οποίο αποχωρεί ο ήρωας του Μολιέρου. «Δεν θα λυπηθώ κανέναν. Με πληγώνουν και με εκνευρίζουν όσα συμβαίνουν στο παλάτι και στην πόλη. Μαυρίζει η ψυχή μου και θλίβομαι όταν βλέπω που ζουν οι άνθρωποι. Τους βρίσκω όλους δειλούς, κόλακες άδικους συμφεροντολόγους, προδότες, απατεώνες. Δεν μπορώ να κρατήσω άλλο την οργή μου. Σκοπεύω να κόψω κάθε επαφή με το ανθρώπινο είδος» λέει ο Αλσέστ.

Εκατό χρόνια αργότερα ο Ρουσώ έζησε μεγάλα χρονικά διαστήματα μακριά από τους ανθρώπους, προσπαθώντας να ζήσει σε συμφωνία με τον «βαθύτερο εαυτό» του -αποδεικνύοντας ότι στην πλέον αυστηρή εφαρμογή του, το αίτημα της «ηθικής αναμόρφωσης» και της αδιάλλακτης αρετής οδηγεί τον άνθρωπο στην απομόνωση και στην μοναξιά.

Ο Μολιέρος τα είδε όλα. Γι’ αυτό και ο Φιλέντ, ο μοναδικός φίλος του Αλσέστ, επισημαίνει: «Υπάρχουν περιπτώσεις που η απόλυτη ειλικρίνεια καταντάει γελοία και δεν επιτρέπεται. Καλά κάνετε και είστε αυστηρός στο θέμα της τιμής αλλά πολλές φορές είναι καλό να κρύβουμε τα αισθήματα μας. Θα ήταν ευπρεπές και κόσμιο να λέμε στον καθένα τι πιστεύουμε γι’ αυτόν; Και όταν τον μισούμε ή τον σιχαινόμαστε, πρέπει να του το δηλώσουμε;». Ο Φιλέντ ενώθηκε με τη γυναίκα που αγαπούσε. Ο Αλσέστ, αντίθετα, αναχωρεί ολομόναχος από τη σκηνή.

Στην παράσταση της ομάδας 4Frontal ο Θανάσης Ζερίτης (που υποδύεται τον Μισάνθρωπο) φεύγει για το απόμακρο μέρος «όπου θα μπορέσει να ζήσει ελεύθερα σαν έντιμος άνθρωπος», αφήνοντας όχι μόνο φίλους και αγαπημένη αλλά και το κινητό του, μια που η ιστορία μεταφέρεται στην εποχή των έξυπνων τηλεφώνων και των κοινωνικών δικτύων. Η ιδέα είναι πράγματι εύστοχη αφού η σημερινή συνθήκη, των σκηνοθετημένων προφίλ στο Facebook, και των «φίλων» που δεν είναι φίλοι, μετασχηματίζει τη δημόσια σφαίρα σ’ ένα χαώδες χώρο όπου επανακάμπτει η υποκρισία και η φιλαυτία, ο εαυτός ως θεατής και θέαμα ταυτοχρόνως, η χειραγώγηση του υποκειμένου από την «κοινή γνώμη» (συχνά πολυ-πολική, με τρόπο, όμως, που δεν ευνοεί τον διάλογο αλλά την σύγχυση, την κόπωση, τον κυνισμό ή την παθητικότητα και την αδιαφορία), η ψευδής εντύπωση «ισότητας» και «δημοκρατικότητας» (που φαίνεται πια πόσο επικίνδυνη μπορεί να είναι -δείτε το σκάνδαλο με την εταιρεία που πουλούσε «δημοφιλία» σε κοινωνικά δίκτυα μέσω πλαστών χρηστών/λογαριασμών).

Αυτό που καταφέρνει ο Σταύρος Γιαννουλάδης, ο σκηνοθέτης του «Μισάνθρωπου» στο Θησείον, είναι να μείνει πιστός στο έργο με τρόπους που να καθίσταται απολύτως φιλικό προς το νεανικό κοινό. Οι ηθοποιοί βγαίνουν στον χώρο υποδοχής και καλωσορίζουν τους θεατές ενημερώνοντάς τους ότι μπορούν να μπουν στη σελίδα της παράστασης στο Facebook, να έχουν ανοιχτά τα κινητά τους κατά τη διάρκεια της παράστασης και, όποιος θέλει, να ψηφίσει τον ήρωα που συμπαθεί περισσότερο. Στη συνέχεια, στο ξεκίνημα της παράστασης, ένας παιγνιώδης διαδραστικός διάλογος πετυχαίνει να γεφυρώσει την απόσταση ηθοποιών/ρόλων και θεατών και να κάνει όλους να νιώθουν θετικοί και δεκτικοί.

Στην αρχή ο θόρυβος που προκαλούσαν οι πιο «επικοινωνιακοί» από τους θεατές μου προκάλεσε ανησυχία, ότι η παράσταση θα βουλιάξει στην ανοησία αλλά ο «βαρύς» Θανάσης Ζερίτης φροντίζει να βάλει τα αναγκαία όρια. Καθώς το έργο προχωρά, δύο φορές ο Κωνσταντίνος Πλεμμένος (στον ρόλο του Ακάστ) απευθύνθηκε στο κοινό και κάλεσε θεατές στη σκηνή για να τραβήξουν σέλφι μαζί του. Η έξοδος από τη θεατρική σύμβαση και η συνθήκη της εν εξελίξει διάδρασης μετακίνησε το κέντρο βάρους του πρωτοτύπου σε στοιχεία εξωγενή. Επιπλέον το γεγονός ότι όλοι οι ηθοποιοί ήταν (ή έμοιαζαν) συνομήλικοι, καθώς και η συλλογικότητα της «παρέας» που δηλώνεται εξαρχής, «αμβλύνει» τις συγκρούσεις. Αν συνυπολογίσει κανείς και την απόδοση του έμμετρου λόγου του πρωτοτύπου σε πεζό (από τον Νίκο Ζιώγα), αντιλαμβάνεται ότι η ποίηση αυτής της πικρής κωμωδίας, και το σύνθετο δράμα του Αλσέστ και όλων των υπολοίπων προσώπων του έργου, που ξοδεύουν τη ζωή τους δέσμιοι σε ανούσιες σχέσεις και ψεύτικα λόγια, έμεινε στην αφάνεια. Αλλά στην κωμωδία πάντα υπάρχει αυτός ο κίνδυνος: η σκηνική γλώσσα κλίνει προς την υπερβολή και εξαφανίζεται η εγγενής θλίψη που προκύπτει από ανθρώπους και καταστάσεις.

Παρ’ όλα αυτά ο «Μισάνθρωπος» της ομάδας 4Frontal είναι σωστά αναπτυγμένος γύρω απ’ το κεντρικό εύρημα, έχει λειτουργικά σκηνικά αντικείμενα και ταιριαστά κοστούμια της Νίκης Ψυχογιού και υποστηρίζεται από ηθοποιούς που παίζουν με όλη τη διαθεσιμότητα και την ζωντάνια την νιότης τους.

Στην παράσταση πήγα με τον δεκαεξάχρονο γιο μου, που αγαπά περισσότερο τον κινηματογράφο από το θέατρο. Του άρεσε και κράτησε το ενδιαφέρον του από την αρχή έως το τέλος –όπως και σε άλλους εφήβους που έτυχε να έρθουν την ίδια μέρα στο Θησείον με τους καθηγητές τους. Είναι ένα γεγονός που δεν μπορεί παρά να λάβει σοβαρά υπόψη ένας λάτρης του κλασικού θεάτρου στις πιο «καθαρές» μορφές του.