Έγκλημα και Τιμωρία, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Τάρλοου στο Θέατρο Πορεία

Ένα από τα σπουδαιότερα έργα του δυτικού κανόνα και κορυφαίο ψυχογράφημα της ανθρώπινης ύπαρξης και ηθικής θα αποτελέσει αφορμή για την κεντρική παραγωγή του θεάτρου Πορεία τη σεζόν 2023-2024. Πρόκειται για τη διασκευή του ογκώδους μυθιστορήματος του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και Τιμωρία», σε θεατρική διασκευή του Θανάση Τριαρίδη με τον Προμηθέα Αλειφερόπουλο στον πρωταγωνιστικό ρόλο του Ρασκόλνικωφ.

Το έργο ακολουθεί την ιστορία του Ρασκόλνικοφ, ενός φοιτητή που πιστεύει πως η διανοητική και ψυχική ανωτερότητα νομιμοποιεί το άτομο να διαπράττει εγκλήματα για το καλό της ανθρωπότητας. Έτσι, προβαίνει στον φόνο μιας γριάς τοκογλύφου, σε μια πράξη «αλτρουισμού», που θα απαλλάξει την κοινωνία από ένα άπληστο και κακόβουλο άτομο. Παρά την πεποίθησή του ότι τέτοια κίνητρα βρίσκονται υπεράνω του νόμου, ο ήρωας χάνεται σε έναν λαβύρινθο τύψεων, εσωτερικών συγκρούσεων και ψυχικών οδυνών, που συνιστούν την πραγματική τιμωρία του. Η μεταμέλεια έρχεται έπειτα από μια δαιδαλώδη διαδρομή και η λύτρωση μέσα από τη μορφή μιας νεαρής πόρνης, της Σόνια. Πλάι σε κείνον, τη δική τους πορεία διαγράφουν και τα υπόλοιπα πρόσωπα του έργου, ο αστυνομικός ανακριτής Πορφύριος Πετρόβιτς, η μητέρα και η αδερφή του Ρασκόλνικοφ, ο Σβιντριγκάιλοφ, ο Ραζουμίχιν.

«Στον Ρασκόλνικοφ συναντιούνται ο Χριστός με τον Διάβολο, ο Άμλετ με τον Υπεράνθρωπο, ο Δον Ζουάν με τον Γ κρέγκορ Σάμσα», σημειώνει ο Θανάσης Τριαρίδης. Πράγματι, η ευσύνοπτη διασκευή φέρει έντονη την προσωπική σφραγίδα του ιδιοσυγκρασιακού θεατρικού συγγραφέα και ενός από τους πιο εμβριθείς αναγνώστες του ντοστογιεφσκικού έργου, συμπεριλαμβάνοντας μέχρι και την οδυνηρή και ντροπιαστική για την ανθρωπότητα εμπειρία του Ολοκαυτώματος, και επιφυλάσσοντας έναν ρόλο-έκπληξη για τον ίδιο τον Ντοστογιέφσκι.

Ο Δημήτρης Τάρλοου με τους πρωταγωνιστές της παράστασης, Προμηθέα  Αλειφερόπουλο στον ρόλο του Ρασκόλνικωφ και Μαριάννα Πουρέγκα στον ρόλο της Σόνιας Μαρμελάντοβα. Φωτ.: Μαρίζα Καψαμπέλη

«Το Έγκλημα και Τιμωρία είναι ένα σημείο καμπής για ολόκληρο τον δυτικό πολιτισμό. Το τέλος της Πίστης και η είσοδος στο χάος. Στην Κόλαση του σήμερα, του τώρα… Όμως η Τέχνη και προπάντων το θέατρο έχει την ικανότητα να διαβλέπει ως προφήτης και να προαναγγέλλει τις νέες επαναστάσεις. Το αίτημα για μια νέα Πίστη είναι πιο θερμό και υπαρκτό από ποτέ». 

Με το Έγκλημα και Τιμωρία ο Δημήτρης Τάρλοου εμβαθύνει την έρευνα πάνω στα δίπολα «αγαθά κίνητρα – ηθική βλάβη» και «Άνθρωπος – Νόμος», που ξεκίνησε την περασμένη σεζόν με το Κουκλόσπιτο του Χ. Ίψεν, παράσταση που θα επαναληφθεί μετά τη μεγάλη επιτυχία της και θα εναλλάσσεται με το Έγκλημα και Τιμωρία.

«Γιατί τη σκότωσες;», ρωτάει η νεαρή πόρνη Σόνια τον Ρασκόλνικοφ. «Ήθελα να διαπιστώσω αν τολμώ», απαντά χαμηλόφωνα αυτός. «Αν είμαι ένα ακόμα ανθρωπάριο, μια χαμερπής ψείρα ή άνθρωπος κανονικός με βούληση κι αξιοπρέπεια». Τίποτα το ωφελιμιστικό, λοιπόν, δεν είχε ο φόνος του. Δεν σκότωσε μια ενοχλητική και βλαβερή τοκογλύφο, για να ωφεληθούν κάποιοι άλλοι. Το έκανε για να δει πόσο κοντά στο πρότυπό του, τον Μεγάλο Ναπολέοντα, μπορεί να φτάσει. Μετά αναρωτήθηκε: «Μα ο Μεγάλος Ναπολέοντας θα είχε ποτέ δεύτερες σκέψεις ή αμφιβολίες για το ορθό της πράξης του;» Ασφαλώς όχι· αυτός θα είχε δολοφονήσει χιλιάδες ανενδοίαστα.

Κάπου εκεί αρχίζει η αγωνιώδης περιδίνηση του Ροντιόν Ρασκόλνικοφ. Αυτός, που το όνομά του σημαίνει σχισματικός, άνοιξε ηθελημένα στον εαυτό του μια ρωγμή. Η συνείδηση, που για τον Ντοστογιέφσκι είναι το εσώτατο, εκεί που φωλιάζει ο ψυχισμός, δεν είναι ένας σιωπηλός τόπος· είναι εκεί που διαρκώς ακούμε τις φωνές των άλλων να μας κρίνουν, να μας καταδιώκουν, να μας προκαλούν. Σε αυτό το ρινγκ κατοικεί ο Ρασκόλνικοφ και με αυτές τις φωνές συνδιαλέγεται. Σταδιακά καταρρέει, συνθλίβεται από την ανίατη ασθένεια που τον έχει βρει. Τη γριά τη σκότωσε, αλλά ταυτόχρονα έχει σκοτώσει και την ηθική αρχή. Δεν έχει, ωστόσο, διαβεί τον Ρουβίκωνα, δεν έχει πατήσει την άλλη όχθη. Εντός του, υπάρχει σίγουρα κάτι το μη ανθρώπινο, κάτι που ούτε ο ίδιος γνώριζε ότι υπήρχε. Όμως, αυτή η αποκάλυψη έρχεται σταδιακά κι όχι χωρίς οδύνη. Ιδού ο πυρήνας αυτού του σπουδαίου έργου: καμία ευτυχία μέσα στην άνεση· η όποια ευτυχία εξαγοράζεται με τίμημα τις οδύνες.

Φωτ.: Μαρίζα Καψαμπέλη

Ένας κόσμος κατοικημένος από Αγγέλους και Χερουβείμ είναι κόσμος άνευ νοήματος, διότι τότε καταργείται εμφατικά η ελευθερία του Ανθρώπου. Χωρίς γκρεμούς, χωρίς σκοτεινή προοπτική, χωρίς το αδυσώπητο σφαγείο της καθημερινότητας, η όποια αγαθότητα φαντάζει ακατανόητη. Αυτή είναι η αβυσσαλέα ελευθερία που μας ανοίγεται ως χώρος ευθύνης. Όποιος είναι ικανός για το μέγιστο σφάλμα, είναι ικανός και για τη μεγάλη εξιλέωση.

Η Σόνια, μια φτωχή κοπέλα που ζει στην πορνεία για να ζει τους δικούς της, ουδεμία σχέση έχει με μελοδραματικούς χαρακτήρες. Είναι απλοϊκή, αλλά κατανοεί εξ ενστίκτου ότι την αφορά η Ανάσταση του Λαζάρου και όχι του Ιησού. Αυτό είναι και που δαιμονίζει περισσότερο τον Ρασκόλνικοφ. Ο ορθολογιστής μέσα του εξεγείρεται: «Μα αφού δεν υπάρχει Ανάσταση, αφού ο Λάζαρος βρωμούσε, είχε πεθάνει και βρωμούσε. Αφού λένε πως και μετά την Ανάστασή του δεν χαμογέλασε ποτέ!» Ο ορθολογιστής που τον οδήγησε στο συμπέρασμα «υπάρχουν ανώτεροι και κατώτεροι άνθρωποι και άρα έχουμε δικαίωμα στο έγκλημα», εξανίσταται. Η Σόνια, όμως, μιλάει για την Ανάσταση εν ζωή. Είναι σκανδαλώδες κι εξωφρενικό, είναι διατεθειμένη να θυσιάσει τον εαυτό της για να του δείξει τον δρόμο.

Εδώ έγκειται και η τεράστια πρωτοτυπία και μοναδικότητα του εγχειρήματος Ντοστογιέφσκι: ενώ κατά κανόνα το κακό προτείνεται ως απόδειξη της μη ύπαρξης Θεού, εδώ το κακό, η οδύνη, είναι ακριβώς το αντίθετο: απόδειξη της ύπαρξής Του. Αν υπάρχει Θεός, είναι επειδή υπάρχει κακό. Και εκεί εδράζεται και η απόλυτη Ελευθερία μας.