Ουίλιαμ Σαίξπηρ: Οι περιβαλλοντικές ανησυχίες του και πώς αυτές αποτυπώθηκαν στα έργα του

Αν και η κλιματική αλλαγή όπως τη γνωρίζουμε σήμερα αποτελεί ένα φαινόμενο που αναδύθηκε ραγδαίως από την Α’ Βιομηχανική Επανάσταση και ύστερα, ωστόσο, η πορεία της, είχε ήδη αρχίσει να διαγράφεται από την Ελισαβετιανή Εποχή, καθώς η εκτεταμένη ανθρώπινη δραστηριότητα και οι επιπτώσεις της στο περιβάλλον σε συνδυασμό με τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες που παρατηρήθηκαν την περίοδο εκείνη δημιούργησαν μια περιβαλλοντική κρίση.

Αυτές οι περιβαλλοντικές μεταβολές δεν πέρασαν απαρατήρητες από τους δραματουργούς της εποχής και ιδιαίτερα από τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ, ο οποίος σε πολλά από τα έργα του ασχολήθηκε άμεσα ή έμμεσα μαζί τους, δίνοντας την εντύπωση ότι είχε αναπτύξει μια πρώιμη οικολογική συνείδηση.

Ως άνθρωπος του θεάτρου που επιθυμούσε να μιλήσει για τις ανησυχίες και τους φόβους των συγχρόνων του, ο συγγραφέας εμπότισε το έργο του με πολυάριθμες υποβόσκουσες κλιματολογικές αναφορές με στόχο όχι μόνο να αναδείξει τις σοβαρές επιπτώσεις αυτών των αλλαγών στη ζωή του ανθρώπου αλλά και να επιστήσει την προσοχή στα καταστροφικά αποτελέσματα της ανθρώπινης παρέμβασης στο φυσικό περιβάλλον, προειδοποιώντας για την απερισκεψία που συνοδεύει την υπερβολή και την απληστία. Χωρίς ωστόσο να αποκλείει τη δυνατότητα εξιλέωσης.

Η αποψίλωση των δασών είχε ως συνέπεια τη σημαντική μείωση των δασικών εκτάσεων της Νοτίου Αγγλίας και την κατακόρυφη αύξηση της τιμής του ξύλου. Σε συνδυασμό με την ραγδαία δημογραφική ανάπτυξη, την εκτεταμένη αστικοποίηση και τις κλιματολογικές πιέσεις, που οδήγησαν σε υπερεκμετάλλευση, δημιούργησε την πρώτη μεγάλη περιβαλλοντική διαμάχη, η οποία πυροδοτήθηκε από μια ενεργειακή κρίση τη δεκαετία του 1590.

Καθώς ο πιο σημαντικός αλλά και πιο πεπερασμένος φυσικός πόρος έφτασε σε ένα σημείο καμπής, οι καταναλωτές και οι παραγωγοί άρχισαν να στρέφονται στον άνθρακα, του οποίου η παραγωγή αυξανόταν ολοένα και περισσότερο κάθε δεκαετία που περνούσε. Η καύση του συνοδευόταν από τη δημιουργία αποπνικτικού καπνού στις πόλεις και όξινη βροχή που κατέστρεφε τις καλλιέργειες. Οι βάσεις για την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή του σήμερα μπορούν, εν μέρει, να αναζητηθούν, λοιπόν, στην αλλαγή του ορυκτού καυσίμου που ξεκίνησε ήδη από την εποχή του Σαίξπηρ.

Επιπλέον, ο υπερπληθυσμός και η επέκταση των πόλεων επιτάχυνε την κατανάλωση των φυσικών πόρων και για πρώτη φορά στην ιστορία της Αγγλίας η ζήτηση ξεπερνούσε την προσφορά παραμορφώνοντας τις παραδοσιακές σχέσεις του ανθρώπου με τον φυσικό κόσμο. Δεν ήταν σε καμία περίπτωση δυνατόν μια περιοχή να είναι ικανή να παράγει όλους τους απαραίτητους πόρους για την κάλυψη των αναγκών της κοινότητας χωρίς να υποβαθμίσει το περιβάλλον.

Τέλος, η αποικιακή επέκταση, η τεχνολογική εξέλιξη, η υπερκατανάλωση και η άνοδος των τιμών κατέστησε τη γη ως ένα εμπορικό προϊόν προς εκμετάλλευση με σκοπό το κέρδος, μια απέραντη πηγή πόρων διαθέσιμων εξ’ ολοκλήρου στον άνθρωπο, ο οποίος παρουσιάζεται ως κυρίαρχος πάνω στον φυσικό κόσμο.

Την περίοδο από το 1300 έως το 1850, η Ευρώπη βίωσε αυτό που αργότερα ονομάστηκε ως μια Μικρή Εποχή των Παγετώνων. Οι θερμοκρασίες στη Βόρεια Ευρώπη μειώθηκαν σημαντικά και οι συνηθισμένος κύκλος των εποχών διαταράχθηκε παρουσιάζοντας ασταθή μοτίβα. Οι σκληροί χειμώνες, οι καταιγίδες και άλλες φυσικές καταστροφές είχαν ως συνέπεια την καταστροφή των καλλιεργειών, την ανεργία, τον λιμό και τις επιδημίες.

Όλα τα παραπάνω, τα οποία αποτελούσαν τους πιο σοβαρούς περιβαλλοντικούς κινδύνους την εποχή του Σαίξπηρ, αναδείχθηκαν με διάφορους τρόπους από τον ίδιο τον συγγραφέα μέσα στο έργο του.

Αριστουργήματα όπως το «Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας», το «Όπως σας Αρέσει», «Ο Βασιλιάς Ληρ» και η «Τρικυμία», όλα επηρεάζονται με τον ένα ή με τον άλλον τρόπο από τον καιρό και διάφορα κλιματικά ζητήματα καθώς αυτά εισχωρούν από τον πραγματικό στον μυθοπλαστικό κόσμο.

Στα συγκεκριμένα έργα παρουσιάζονται διαφορετικές περιπτώσεις αλληλεπίδρασης μεταξύ του καιρού και των ανθρώπων: Από τις επιπτώσεις των εκτεταμένων βροχοπτώσεων στα κοπάδια και τα σπαρτά, των χαμηλών θερμοκρασιών στο ηθικό του κόσμου, έως τις ανησυχητικές παρεκκλίσεις στις εποχές ως συνέπεια της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Επιπλέον, η δραματική πλοκή πλαισιώνεται από φυσικά φαινόμενα, με τα γεγονότα να λαμβάνουν χώρα, σε επίπεδο εννοιών, τόσο στον ουρανό όσο και στη γη μέσα από μια σειρά εικόνων, αναλογιών και μεταφορών που σχετίζονται με το κλίμα και τον καιρό και τα οποία εμπλουτίζουν το κείμενο πολλαπλασιάζοντας τα κρυμμένα νοήματά του. Για παράδειγμα στον «Βασιλιά Ληρ» η καταιγίδα λειτουργεί ως καθρέφτης του διαταραγμένου ψυχισμού του γέρου Βασιλιά.

Στο «Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας» από τα λόγια της Τιτάνιας φαίνεται ότι η διαμάχη με τον Όμπερον μετέβαλλε τους κύκλους των εποχών προκαλώντας το χάος. Εδώ ο συγγραφέας ανατρέπει τις επικρατούσες πεποιθήσεις εισάγοντας μια νέα υπόθεση κατά την οποία η συμπεριφορά των ανθρώπων ίσως είναι υπαίτια για τις κλιματικές ανισορροπίες.

Και στην «Τρικυμία», ένα έργο το οποίο θεωρείται σημαντικό από οικολογικής άποψης, ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ θέτει εμμέσως το ερώτημα αν οι άντρες και οι γυναίκες μπορούν τελικά να προστάξουν τα στοιχεία της φύσης. Αν ισχύει ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα είναι ικανή να ενεργοποιήσει την κλιματική αταξία τότε αυτή δεν μπορεί να διορθωθεί; Ενώ αναρωτιέται αν χαθεί κάθε έλεγχος, τότε τι θα επακολουθήσει;

Επιπλέον, τόσο στο συγκεκριμένο έργο όσο και στον «Τίμο τον Αθηναίο» διατυπώνει εμμέσως τις ενστάσεις του για την υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων αναρωτώμενος αν οι πόροι αυτοί ελαχιστοποιηθούν η εξαντληθούν τελείως τότε τι; Και αν η ανθρωπότητα είναι υποχρεωμένη να συγκρατείται από το να εκμεταλλεύεται τη γη ακόμη και αν είναι άφθονη.

Στον «Ερρίκο Στ’» (Μέρος Β’ ) και τον «Κοριολανό» οι συγκρούσεις μεταξύ του απλού λαού και των αρχόντων εξαιτίας της πείνας και της ανεργίας αντανακλούν τις σκέψεις του συγγραφέα πάνω στις επιπτώσεις της οικολογικής ανισορροπίας στην καθημερινότητα. Στις «Εύθυμες Κυράδες του Ουίνσδορ» ασκεί κριτική υπαινικτικά στην εμπορευματοποίηση και την απρόσεκτη εκμετάλλευση των δασών κατά την περίοδο της μοναρχίας των Τυδώρ προβάλλοντας τις ανησυχίες του.

Τέλος με τα έργα του ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ θέλησε να ανοίξει τη συζήτηση για την ανθρώπινη φύση και τη σύνδεσή της με τα υπόλοιπα έμβια όντα. Στον «Άμλετ» υπογραμμίζονται οι συμβιωτικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και των σκουληκιών. Οι ανθρώπινη ζωή τοποθετείται μέσα στην τροφική αλυσίδα, συμμετέχοντας στον οργανικό κύκλο αποσύνθεσης, αναγέννησης και προσαρμογής.