Συν & Πλην: «Το 5ο βήμα» στο Μικρό Χορν

Στη ‘γλώσσα’ των Ανώνυμων Αλκοολικών – τουλάχιστον σύμφωνα με τις πληροφορίες που μας δίνει ο συγγραφέας Ντέιβιντ Άϊρλαντ – υπάρχει μια, τρόπον τινά, Βίβλος. Αντί για τις «Δέκα Εντολές», υπάρχουν τα Δώδεκα Βήματα της απεξάρτησης, τα οποία ο εθισμένος ακολουθεί με τη στήριξη του καθοδηγητή του. Στο «5^ο βήμα» του Ιρλανδού συγγραφέα, ο αλκοολικός είναι ο Λούκας και ο καθοδηγητής του ο Τζέιμς. Ο πρώτος, ένας νέος άνδρας, με τραυματική παιδική ηλικία – εξαιτίας του αλκοολικού πατέρα του – απευθύνεται στις ομάδες των ΑΑ όπου και συναντά τον δεύτερο, ένα μάλλον, ψύχραιμο μεσήλικα, οικογενειάρχη και «καθαρό» από το αλκοόλ εδώ και 12 χρόνια.

Οι δυο τους μοιάζουν να βρίσκουν ένα κοινό τόπο, καθώς ο Λούκας πασχίζει να μείνει «στεγνός», ενώ στην πραγματικότητα ανατρέχει σε άλλου είδους εθιστικές σχέσεις – από το πορνό έως τη θρησκεία –  προκειμένου να υποκαταστήσει την ανάγκη του να πιει. Κομβικό σημείο στο τελετουργικό της απεξάρτησης είναι ο εθισμένος να φτάσει στο τέταρτο και κυρίως στο πέμπτο βήμα, όπου και καλείται να απαλλαγεί από όσα τον έχουν στοιχειώσει και θα μπορούσαν να τον κατατρέχουν στην επόμενη, εξίσου κρίσιμη φάση της κάθαρσης του. Ο ευάλωτος Λούκας μοιάζει να ακολουθεί, κατά γράμμα, τον «δωδεκάλογο» του καθοδηγητή του. Εντούτοις, η έννοια της κάθαρσης μοιάζει να αποκτά a la carte χαρακτηριστικά και ο Ποιμένας να παραβαίνει τους κανόνες που έχει θέσει για το ποίμνιο του.

Αντλώντας από το απόλυτο ‘εθνικό’ στερεότυπο για τους Ιρλανδούς, τον εθισμό τους από το αλκοόλ, ο 47χρονος Ντέιβιντ Αϊραλντ – γεννημένος στο Μπέλφαστ, γιος ενός αλκοολικού πατέρα – φτιάχνει ένα (σε πρώτη ανάγνωση) σαρκαστικό δράμα. Στην πραγματικότητα, πίσω από «Το 5^ο βήμα» αποκαλύπτεται μια πολυεπίπεδη κατασκευή, η οποία εμπνέεται από την ιρλανδική συγγραφική παράδοση και συνάμα λανσάρει μια σύγχρονη γλώσσα γύρω από τις εξαρτήσεις του ατόμου του 21^ου αιώνα.

Ο Άϊραλντ παίζει θαρραλέα με όλα τα κλισέ περί αρρενωπότητας και «σωστών» ανδρικών προτύπων, περί πίστης, θρησκείας και Εκκλησίας – δηλαδή όλης της πατριαρχικής κατασκευής – για να φτάσει στο δίπολο εξουσιαστή και εξουσιαζόμενου που, τελικά, αναδεικνύεται σε κεντρικό μοτίβο για το έργο του. Το ενδιαφέρον είναι πως αγγίζει όλες αυτές τις θεματικές μέσα από λιγότερο ασφαλείς δρόμους: το έργο του αρχίζει ρεαλιστικά, εμποτίζεται με απολαυστικό μαύρο χιούμορ και τολμάει να δημιουργήσει διαφυγές προς το παράλογο και την παραδοξότητα, μια ακόμα περιοχή της ανθρώπινης φύσης· ειδικά όταν αυτή αναζητά το «δρόμο της». Το «5^ο βήμα» έκανε πρεμιέρα το καλοκαίρι του 2024 στο Φεστιβάλ του Εδιμβούργου.

Η γνωριμία με μια από τις πιο ιντριγκαδόρικες και πληθωρικές δραματουργίες που μας έχει έρθει τα τελευταία χρόνια από την Ιρλανδία – το νέο έργο του Ντέβιντ Άϊρλαντ – ευτυχεί μιας διεισδυτικής διαχείρισης που αναδεικνύει τους χυμούς και την πολυεπίπεδη φύση της. Η φρέσκια, φροντισμένη και ισορροπημένη σκηνοθεσία από τον Αλέξανδρο Χρυσανθόπουλο είναι ό,τι χρειάζεται αυτό το παραγωγικά ‘ανισόρροπο’ έργο: μια οξεία κριτική των πατριαρχικών αντιλήψεων, της εξουσίας, των κοινωνικών ρόλων και ταυτοτήτων που μας συστήνεται εύστοχα δια της… πλαγίας οδού. Μια παράσταση που οφείλει πολλά στους πρωταγωνιστές της, καταρχάς, το Θάνο Τοκάκη αλλά και τον Παντελή Δεντάκη σε φορτισμένες ερμηνείες.

Ενεργός θεατρικός συγγραφέας από το 2018, ο Ντέιβιντ Άϊρλαντ παραδίδει ένα πολύ ενδιαφέρον σύγχρονο υλικό, συμπεριλαμβάνοντας στοιχεία της ιρλανδικής συγγραφικής παράδοσης. Η «συνηθισμένη» ιστορία ενός εθισμένου στο αλκοόλ που εμπιστεύεται εν λευκώ τον καθοδηγητή του, ξεδιπλώνεται σε μια διεισδυτική και περίπλοκη αφήγηση που υπερβαίνει το «φροϋδικό» δίπτυχο. Μέσα από τις οδούς του ρεαλισμού, του σουρεαλισμού, της μαύρης κωμωδίας, ο Άϊρλαντ σχολιάζει την έννοια της πίστης κάτω από την ομπρέλα του Καθολικισμού, τα ανδρικά πρότυπα σε ένα χαοτικό κόσμο ταυτοτήτων, υπαρξιακής μοναξιάς, σεξισμού και σκληρής πατριαρχικής επιβολής, την εξουσία στα αμέτρητα σημεία που αυτή διαστρέφεται και από ηγεσία γίνεται ασυδοσία, στο σημείο που ο λύκος αποφασίζει να βάλει προβιά προβάτου και τούμπαλιν. Γεμάτο από διαφόρων υφών plot twist, η επίγευση του «Πέμπτου Βήματος» έρχεται από την περιοχή της βέβηλης, αθυρόστομης μαύρης κωμωδίας που στο ενδιάμεσο έχει αναμετρηθεί με πολύ σοβαρά υπαρξιακά ζητήματα.

Η σχέση μεταξύ των δύο συμπρωταγωνιστών του «Πέμπτου Βήματος» είναι σχέση εξάρτησης, ακριβώς όπως την ορίζει και ο συγγραφέας για τους ήρωες του: τον εθισμένο και τον «καθαρό» από αλκοόλ. Τον χαμένο και αλύτρωτο Λούκας και τον γεμάτο ηθικές βεβαιότητες Τζέιμς. Αυτή η σχέση φαίνεται πως έχει κατακτηθεί από νωρίς ανάμεσα στους δύο πρωταγωνιστές της παράστασης, τον Θάνο Τοκάκη και τον Παντελή Δεντάκη. Ο μεν πρώτος εκμεταλλεύεται, μέχρι κεραίας, τον πιο αβανταδόρικο ρόλο του έργου, αυτό του Λούκας, η εξάρτηση του οποίου τον οδηγεί σε απίστευτη σύγχυση και διαρκείς συναισθηματικές κλιμακώσεις.

Ο Θάνος Τοκάκης παρακολουθεί τον ήρωα του σε αυτό το εξαιρετικά απαιτητικό roller coaster από κατάσταση σε κατάσταση – που τον κάνει εξίσου κωμικό όσο και τραγικό πρόσωπο. Σε συνθήκη διαρκούς υπερδιέγερσης και, πιθανώς, κάποιου ελεγχόμενου αυτοσχεδιασμού, ο Θάνος Τοκάκης δίνει ένα κανονικό ρεσιτάλ μεταμόρφωσης από ένα πλάσμα ευάλωτο στα όρια της παράνοιας σε έναν άνδρα που ίσως έχει αρχίσει να πιστεύει στον εαυτό του. Ο Παντελής Δεντάκης με τη σειρά του, αναλαμβάνει τον πιο «εσωτερικό» ήρωα, την πατρική φιγούρα του Λούκας. Ο Δεντάκης ως καθοδηγητής ακολουθεί μιαν άλλη οδό μεταμόρφωσης, εξίσου αποδοτική, μια πορεία που τον αναγκάζει να βγάλει τη μάσκα του λυτρωτή και να σχηματίσει το προφίλ ενός αδίστακτου «πατερούλη». Παίρνει, δηλαδή, πάνω του όλη την ανατροπή του έργου ενσωματώνοντας δυναμικά τον κυνισμό και την αλαζονεία της εξουσίας.

Μετά το πρώτο περσινό βήμα της συν-σκηνοθεσίας πάνω στην σπαρταριστή κωμωδία του «Βαρόνου Φ» (σε συνεργασία με τον Γιωργή Τσουρή), ο ηθοποιός Αλέξανδρος Χρυσανθόπουλος κάνει το δεύτερο του βήμα, εξίσου επιτυχώς. Με οδηγό μια ενδιαφέρουσα νέα δραματουργία, προτείνει μια παράσταση που εμβαθύνει στις πλούσιες ‘στρώσεις’ του κειμένου και βρίσκει, μαζί με τους ηθοποιούς του, ένα βαθύ ερμηνευτικό κέντρο, που περνά από όλα τα ύφη γραφής: από την κωμωδία και τη φάρσα στο δράμα, από τον ρεαλισμό στο σουρεαλισμό.

Το soundtrack της παράστασης (μια συλλογή από γνωστά pop και blues τραγούδια επιλογής του συνθέτη Νίκου Γαλενιανού και του σκηνοθέτη Αλέξανδρου Χρυσανθόπουλου) εξασφαλίζει ένα «ξεσηκωτικό» περιβάλλον για την παράσταση ενώ οι παραινέσεις πρωτότυπης σύνθεσης του Γαλενιανού σε σκηνές της παράστασης προωθούν το στοιχείο παραδοξότητας του έργου.

Παρά τις παιγνιώδεις υπομνήσεις (στο πίνακα του Δωδεκαλόγου ή στο τραπέζι συνάντησης) το σκηνικό της παράστασης (με την υπογραφή της Production Design Rectifier) παραμένει γαντζωμένο στη ρεαλιστική επιφάνεια του έργου και «ζωντανεύει» χάρη στους φωτισμούς (Τάσος Παλαιορούτας και Ιωάννα Αθανασίου).

Γνωριμία με ένα από τα πιο εύφλεκτα έργα που μας προσφέρει η ιρλανδική συγγραφική παραγωγή που απογειώνεται σε μια παράσταση ερμηνειών από τους Θάνο Τοκάκη και Παντελή Δεντάκη.