Οι απαρχές της Γλυπτικής στο Μουσείο Μπενάκη

Υπήρχε τέχνη μισό εκατομμύριο χρόνια πριν; Πότε ένιωσε ο άνθρωπος την ανάγκη να διακοσμήσει τα εργαλεία του και να απεικονίσει μορφές στην πέτρα; Πώς έμοιαζαν τα παλαιολιθικά πολυεργαλεία; Μπορεί ο Νεάντερταλ και ο αυστραλοπίθηκος να διακοσμούσαν τη σπηλιά τους με λίθινα αντικείμενα;

Η έκθεση «Οι απαρχές της γλυπτικής. Αρχαιολογικά ευρήματα από τον Παλαιό Κόσμο και τη Λέσβο 2,5 εκατομμύρια έως 50.000 χρόνια πριν από σήμερα» (Μουσείο Μπενάκη, Κουμπάρη 1, μέχρι τις 7/1/2024) επιχειρεί να απαντήσει σε αυτά και άλλα ερωτήματα.

Τα λίθινα εργαλεία και οι μορφές σε λίθο που απεικονίζουν πτηνά, πρόσωπα και σώματα παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Η πρώτη έκθεση είχε πραγματοποιηθεί με επιτυχία το 2018 στο Nasher Sculpture Center στο Ντάλας των ΗΠΑ, ωστόσο η αθηναϊκή έκθεση είναι εμπλουτισμένη με διπλάσια αντικείμενα από 13 χώρες της Ευρώπης, της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής. Μας πηγαίνει εκατομμύρια χρόνια πίσω, σε μια εν πολλοίς άγνωστη εποχή, πριν την εμφάνιση του Homo sapiens και είναι η πρώτη μεγάλης κλίμακας έκθεση παλαιολιθικών ευρημάτων στην Ελλάδα.

Από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη

Επιμελητές της έκθεσης είναι η Νένα Γαλανίδου, Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και ο Τhomas Wynn, Καθηγητής Γνωστικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο, ενώ την καλλιτεχνική επιμέλεια έχει αναλάβει ο εικαστικός Tony Berlant. 

Ποιο είναι το διακύβευμα της έκθεσης; Ότι η αισθητική αναζήτηση εμφανίζεται στην ιστορία του πολιτισμού πολύ νωρίτερα από ό,τι ήταν μέχρι σήμερα αποδεκτό και ότι το Αιγαίο ήταν σημαντική πύλη εισόδου των πρώτων κατοίκων της Ευρώπης.

Το Πανεπιστήμιο Κρήτης και η Νένα Γαλανίδου έχουν ξεκινήσει από το 2012 τις ανασκαφές στα Ροδαφνίδια της Λέσβου κοντά στον Κόλπο της Καλλονής, σε συνεργασία με ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια. Η Λέσβος είχε προνομιακές συνθήκες για την επιβίωση των ανθρώπων λόγω του νερού και του ηφαιστειακού τοπίου. Ο κόλπος της Καλλονής γινόταν πότε λίμνη, πότε πεδιάδα, πότε λιμνοθάλασσα και είχε θερμές πηγές, ήταν άρα πόλος έλξης για ζώα, πουλιά κι ανθρώπους. Οι ανθρωπίνες έφταναν στη Λέσβο από την Ασία, ιχνηλατώντας ή κυνηγώντας κοπάδια ζώων, καθώς το νησί ενωνόταν με την Ασία λόγω πτώσης της θαλάσσιας στάθμης που αποκάλυπτε χερσαίες εκτάσεις.

Ανασκαφή στη Λέσβο

Όπως λέει η κα Γαλανίδου στο Monopoli.gr: «Όταν ξεκινούσα την έρευνα στην παλαιολιθική κληρονομιά ποτέ δεν φανταζόμουν ότι θα ασχοληθώ και με την τέχνη. Και ήρθε έτσι το γύρισμα του χρόνου και η δουλειά μου σε αυτό το πρώιμο κομμάτι της αχελαίας παράδοσης στο ΒΑ Αιγαίο, που είδα τελικά από άλλη οπτική γωνία τη συμμετρία των χειροπελέκεων ή των σφαιροειδών και προσεγγίζω και από αισθητικής άποψης τα εργαλεία, που φαίνεται ότι δεν ήταν μόνο απλά χρηστικά, αλλά ορισμένα ήταν και όμορφα. Οι προϊστορικοί άνθρωποι τα απολάμβαναν με τον ίδιο τρόπο που κάνουμε και σήμερα».

Μπαλτάς από τη Μαυριτανία

Φαντάζομαι τους μεγάλους μπροστά σε μια φωτιά να πελεκάνε την πέτρα και τους μικρούς να παρατηρούν και να μαθαίνουν. «Η γνώση μεταδιδόταν», με συμπληρώνει η κ. Γαλανίδου «και υπήρχε μια μορφή επικοινωνίας, αν όχι λεκτική, σίγουρα με τη γλώσσα του σώματος, ώστε να μεταδίδεται η κατασκευαστική αρχή. Αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι η γεωγραφική και η χρονική εξάπλωση αυτών των παραδόσεων. Αν η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού ήταν ένα 24ωρο, οι 23,5 ώρες είναι η παλαιολιθική περίοδος και η τελευταία μισή ώρα είναι η εποχή του τροχού, των γραφών, της γλυπτικής όπως την κατανοούμε σήμερα.

“Χρυσός” χειροπέλεκυς από τη Γαλλία

«Στην έκθεση συστήνουμε μια παράδοση τεχνική και ιστορική που ονομάζεται αχελαία. Είναι η πιο μακρά και γεωγραφικά διαδεδομένη παράδοση που ξεκινά λίγο μετά τα 2 εκατομμύρια χρόνια και σταματά 200 χιλιάδες χρόνια περίπου, δηλαδή διαρκεί πάνω από 1,5 εκατομμύρια χρόνια και εκτείνεται γεωγραφικά από τη νότια Αφρική μέχρι την Αγγλία και από την ιβηρική χερσόνησο μέχρι την Κίνα. Πήρε το όνομά της από το Σεντ-Ασέλ, την αρχαιολογική θέση στον ποταμό Σομ της Γαλλίας, όπου εντοπίστηκαν σχετικά ευρήματα στο δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα. Η τεχνική υπήρχε σε όλον τον λεγόμενο παλαιό κόσμο που ήταν η Αφρική, με τις ανθρωπίνες και η Ευρασία (Νέος κόσμος του homo sapiens είναι η Ωκεανία και η Αμερική). Η έκθεση σταματά στον Νεάντερταλ γιατί συστήνει την παλαιολιθική κληρονομιά. Ο βασικός της άξονας είναι ότι οι απαρχές της γλυπτικής πάνε πιο πίσω στον κόσμο απ’ ότι θα διαβάσουμε στην Ιστορία της Τέχνης. Η ιστορία του πολιτισμού ξεκινά στα 3,3 εκατομμύρια χρόνια με τα πρώτα λίθινα εργαλεία. Όταν ήμουν φοιτήτρια γνωρίζαμε ότι ξεκινά 2,5 εκατομμύρια χρόνια πριν. Υπήρξαν όμως νέα ευρήματα και πήγαμε χρονικά πιο πίσω, μπορεί να πάμε ακόμα πιο πίσω, όσο ερευνούμε».

Από την ξενάγηση στην έκθεση

Από τα 3,3 εκ και για 1,5 εκ χρόνια τα εργαλεία οι προϊστορικοί άνθρωποι αρκούνταν στο να χτυπήσουν μια πέτρα σε μια άλλη και να παράξουν ένα απόκρουσμα με κοφτερή ακμή που έκοβε, έγδερνε, κλάδευε. Θα περάσουν ενάμισι εκατομμύριο χρόνια για να εμφανιστεί η πρώτη γλυπτική φόρμα, με το σχήμα του συμμετρικού δακρύου και της σφαίρας.

Η εμφάνιση της φόρμας συμπίπτει με την εμφάνιση του homo erectus. Τα βιβλία ιστορίας θεωρούν ως πρώτα γλυπτά τις παλαιολιθικές Αφροδίτες, μικρά γλυπτά σε πέτρα ή ελεφαντοστό που τονίζουν τα χαρακτηριστικά της γυναικεία γονιμότητας και ως πρώτοι ζωγράφοι θεωρούνται οι ζωγράφοι των σπηλαίων, δημιουργίες δηλαδή του homo sapiens. Αυτό που προτείνει η έκθεση είναι ότι η καλλιτεχνική αναζήτηση και αισθητική με όρους καλλιτεχνικής έκφρασης ξεκινά πολύ πιο νωρίς, εγγράφεται στην πέτρα και σε εργαλεία που από λειτουργικά γίνονται και συμβολικά και μέσα έκφρασης του ταλέντου του δημιουργού τους.

Χειροπελέκεις από χαλαζίτη και ηφαιστειακό πέτρωμα

Το αρχετυπικό εργαλείο κι αυτό που κυριαρχεί στην καλοστημένη έκθεση του Μουσείου Μπενάκη είναι ο χειροπέλεκυς. Δουλεμένος σε δυο όψεις, με κοφτερό το πάνω άκρο του και στρογγυλεμένη τη βάση του για να χωράει στην παλάμη (γι’ αυτό έχει χαρακτηριστεί και ως το παλαιολιθικό κινητό), από βασάλτη, εντυπωσιακό χαλαζίτη, οψιανό ηφαιστειακό πέτρωμα και διάφορα άλλα πετρώματα, αποτελεί ένα πολυεργαλείο για ειρηνικές και για πολεμικές δραστηριότητες. Ο λιθοξόος παρεμβαίνει στην ύλη και συχνά στο φινίρισμα δουλεύει με κέρατο ή κόκαλο. Εντυπωσιάζει ότι κάποιοι τεχνίτες είχαν παρατηρήσει τόσο καλά ορισμένα πετρώματα που τα δούλεψαν έτσι, ώστε να αναδεικνύουν τα νερά του πετρώματος.

Από την ξενάγηση της κας Νένας Γαλανίδου

Τα καθημερινά παραδείγματα εκτίθενται σε επιτοίχιες προθήκες και πολλοί χειροπελέκεις από τη Λέσβο σχηματίζουν ένα ωραίο, μοντέρνο γραφιστικά χειροπέλεκυ. Παρουσιάζονται και μικροί χειροπελέκεις σε μια προθήκη. Αυτοί ήταν έργο παιδιών; Προορίζονταν για μικρά θηράματα; Σε άλλες προθήκες υπάρχουν οι γιγάντιοι χειροπελέκεις από την Αφρική χωρίς κανένα ίχνος χρήσης. Αυτοί ίσως υπηρετούσαν μια πιο συμβολική λειτουργία. Ήταν θυρεοί, εμβλήματα, διακόσμηση, οικόσημα μεγάλων οικογενειών, σφράγιζαν συμφωνίες, μεταλλαγές συζύγων, τελετουργίες; Οι υποθέσεις είναι η μεγάλη γοητεία της αρχαιολογίας. Αυτό πάντως που σίγουρα μπορούν να διακρίνουν οι αρχαιολόγοι είναι ότι μια πέτρα δεν είναι φυσικά σπασμένη αλλά λαξεμένη, αποτελεί έργο πολιτισμού κι όχι της φύσης.

Χειροπέλεκυς με απολιθώματα κοχυλιών από τη Λέσβο

Νένα Γαλανίδου: Οι αρχαιολόγοι δουλεύουμε με τα σκουπίδια του παρελθόντος

Τα περισσότερα από αυτά τα εργαλεία είναι φερτά, βρέθηκαν κοντά σε κοίτες ποταμών, έχοντας παρασυρθεί από το ρέμα που τα απέθεσε εκεί. Σπανιότερα βρίσκονται σε πρωτογενή απόθεση, όπως πχ στις όχθες του Ιορδάνη ποταμού όπου υπήρχαν οικισμοί νομάδων. Όπως μας λέει χαρακτηριστικά η κα Γαλανίδου «Οι αρχαιολόγοι δουλεύουμε με τα σκουπίδια του παρελθόντος, με ό,τι απέμεινε. Δεν σκάβουμε κάθε μέρα Πομπηίες».

Χειροπέλεκυς από χαλαζίτη από την Τανζανία

Στις κεντρικές προθήκες της έκθεσης βλέπουμε χειροπέλεκυ 660 χιλ ετών από το βόρειο Ισραήλ που λόγω συνθηκών δεν μπορεί να επιστρέψει ακόμα στον τόπο του. Παρατηρούμε έναν χειροπέλεκυ, όπου ο λιθοξόος κέντραρε μια απολιθωμένη αχιβάδα του πετρώματος και την έκανε διακοσμητικό στοιχείο αναφοράς. Σε μια προθήκη υπάρχει μια ανεστραμμένη αξίνα που θυμίζει προβοσκίδα ελέφαντα. Οι δύο αρχαιότεροι είναι ένας χειροπέλεκυς 1,4 εκ ετών από την Τανζανία, από χαλαζίτη, λαξεμένος έτσι ώστε να λάμπει από όποια πλευρά τον κοιτάξεις κι άλλος ένας, 1 εκ ετών από την Κένυα, δουλεμένος σε ηφαιστειακό πέτρωμα. Επίσης υπάρχει μια σειρά χειροπελέκεων με οπές αριστοτεχνικά πλαισιωμένες που δεν είναι χρηστικές, επειδή μειώνουν τη στιβαρότητα του εργαλείου, αλλά αποτελεί σήμα κατατεθέν κάποιου λιθοξόου, δείχνει το ταλέντο του, χωρίς να αποκλείεται να χρησίμευε και κάπου, όπως να κρέμεται ή να ακουμπά κάπου.

Εκμαγεία εργαλείων από την Παλαιολιθική Λέσβο τυπωμένα σε pvc από τρισδιάστατο εκτυπωτή

Η έκθεση είναι συμπεριληπτική, για μικρούς, μεγάλους και άτομα με προβλήματα όρασης. Υπάρχουν ανοικτές προθήκες με εκμαγεία και αντίγραφα χειροπελέκεων, κοπέων και σφαιροειδών που ενθαρρύνουν την απτική εμπειρία ώστε να μπορούν όλοι να αντιληφθούν την υφή  και τον τρόπο κατασκευής τους σε επισκέψεις και στα εκπαιδευτικά προγράμματα.

Σφαίρες

Οι αινιγματικές σφαίρες

Στην έκθεση υπάρχουν και κοπείς, με τη χαρακτηριστική φάλτσα επιφάνεια, αλλά και σφαίρες, όπου επίσης παρατηρείται συμμετρία και φόρμα, με παλαιότερη μια σφαίρα 1,4 εκ ετών από το βόρειο Ισραήλ. «Είναι δύσχρηστο και γι’ αυτό και αινιγματικό εργαλείο», μας λέει η κα Γαλανίδου «Από τα 3,3 μέχρι το 1,4 εκ χρόνια δεν υπάρχει η έννοια της σφαίρας. Εμφανίζεται ξαφνικά, ενώ πριν δεν είχαμε πουθενά. Είναι πολλές οι πιθανές χρήσεις τους. Σε σφενδόνες; Για να ακινητοποιούν ζώα ρίχνοντάς τις στα πόδια; Οι μελετητές τις συσχετίζουν με το αυγό που συνδέεται με τη γέννηση, τη ζωή. Είναι μια από πολλές ερμηνείες».

Το βότσαλο Μακαπάνσχατ, Ν. Αφρική

Τελευταίο και πολύ ενδιαφέρον συστατικό της έκθεσης είναι οι μορφές σε λίθο. Βλέπουμε ένα βότσαλο που μοιάζει πολύ με πρόσωπο. Είναι το φαινόμενο της παρειδωλίας. Σε ένα φυσικό αντικείμενο ο εγκέφαλός μας αναγνωρίζει κάτι που του είναι οικείο, όπως βλέπουμε μορφές σε βράχους ή σε σύννεφα. Το βότσαλο Μακαπάνσχατ που βλέπουμε στην έκθεση είναι 2,5 εκ ετών σε μέρος, όπου κατοικούσαν αυστραλοπίθηκοι. Είναι από ίασπι και δεν έχει λαξευτεί σκόπιμα. Κάποιος αυστραλοπίθηκος το εντόπισε στη φύση και το πήρε στη φωλιά του. «Μας άνοιξε έτσι ένα παράθυρο. Ενώ θεωρούσαμε ότι το μόνο μας κοινό στοιχείο ήταν ότι έχουμε σηκωθεί στα δυο πόδια, αυτή η ανακάλυψη μας δείχνει ότι είχαν τη δυνατότητα να αναγνωρίζουν μορφές. Η ζωή φαίνεται ότι τους είχε καλλιεργήσει αυτή τη δυνατότητα που αποτελεί εργαλείο κοινωνικής ένταξης. Είναι όπως όταν ο άνθρωπος μπαίνει σε έναν χώρο και σκανάρει πρόσωπα, ώστε βάσει των εκφράσεων να κρίνει την κοινωνική δυναμική στο χώρο».

Παρειδωλικές μορφές

Η έκθεση φιλοξενεί μια συλλογή παρειδωλικών μορφών από τον άνθρωπο Νεάντερταλ που μάζευε πράγματα που του θύμιζαν κάτι: πρόσωπο, μάσκα, κεφάλι, σώμα, πουλιά, μαμούθ…

Αγαπημένο έκθεμα είναι ένα πουλάκι που θα μπορούσε να είναι ένα σημερινό γλυπτό. Πρόκειται για μια πέτρα σε φυσικό σχήμα πουλιού, στην οποία κάποιος ή κάποιοι Νεάντερταλ στην Φονμόρ στη Γαλλία, έκαναν μόνο δύο τρυπίτσες που θυμίζουν μάτια.

Ρωτώ την κα Γαλανίδου, γιατί χαρακτήρισε παρεξηγημένο τον Νεάντερταλ. «Ο Νεάντερταλ, ενώ είχε μεγαλύτερο εγκέφαλο από τον δικό μας, δεν κατάφερε να επιβιώσει. Έχουν χαρακτηριστεί οι ανόητοι και πρωτόγονοι της προϊστορίας, όμως τα τελευταία χρόνια υπάρχουν καταιγιστικά δεδομένα που δείχνουν ότι οι Νεάντερταλ ήταν απλά διαφορετικοί από εμάς. Όχι λιγότερο πολιτισμένοι, αλλά με διαφορετικό πολιτισμό. Και φυσικά ζευγάρωναν μαζί μας, εξ ου και οι σύγχρονοι, μη αφρικανικοί πολιτισμοί φέρουμε 2-4% γονίδια στο γονιδίωμά μας. Προσπαθούμε λοιπόν εδώ να αποκαταστήσουμε τη μνήμη τους».

Πέτρα – περιστέρι

«Δεν φανταζόμασταν ότι υπήρχε καλλιτεχνική έκφραση πριν από τόσα εκατομμύρια χρόνια, είναι εντυπωσιακό», έλεγαν δύο κυρίες που έφευγαν από την έκθεση. «Αυτή είναι η συνηθέστερη αντίδραση των επισκεπτών μας», μου λέει η Νένα Γαλανίδου. «Είναι ένα διεθνές εγχείρημα σύνθετο, δύσκολο και προκλητικό, που το κάναμε με κέφι, όρεξη, αφοσίωση και βέβαια τη συμβολή των ανθρώπων του Μουσείου Μπενάκη».

Αναλυτικές πληροφορίες για την έκθεση, ξεναγήσεις και ωράριο θα βρείτε εδώ