Συν & Πλην: «Oιδίπους, η ιστορία μιας μεταμόρφωσης» στο Θέατρο Βράχων

Περί τα 25 χρόνια φαίνεται πως χωρίζουν τη συγγραφή των δύο τραγωδιών του Σοφοκλή «Οιδίπους τύραννος» και «Οιδίπους επί Κολωνώ». Στην πρώτη – το κορυφαίο ίσως έργο της αρχαίας γραμματείας – ο βασιλιάς της Θήβας αναμετριέται με την ευτυχία της άγνοιας και τη θηριωδία της γνώσης. Στη δεύτερη, με τη μέγιστη ύβρη που έχει διαπραχτεί συνειδησιακά εδραιωμένη, ο Οιδίπους αναμετριέται όχι μόνο με το απόλυτο τέλος, αλλά και με την ανάγκη να κατανοήσει όσα συνέβησαν πριν. Κι έτσι παρά την χρονική απόσταση των δύο κειμένων – και φυσικά τη μετάβαση του ήρωα από αλαζόνα τύραννο σε θλιβερό ικέτη – το νήμα που ενώνει τους δύο Οιδίποδες είναι τα μεγαλύτερα ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης: «ποιος είμαι;» και «γιατί είμαι;».

Πάνω σε αυτήν την ιδέα, δούλεψε ο σκηνοθέτης Γιάννης Χουβαρδάς που, για τρίτη φορά στην πρόσφατη δράση του («Η άλλη πλευρά της καταιγίδας» το 2022 για το Φεστιβάλ Αθηνών και «Don’t look back» το 2023 στην Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα και ), καταπιάνεται με το κεφάλαιο της δραματουργίας.

Στη σύνθεση που παρουσίασε (για το λογαριασμό του Φεστιβάλ Επιδαύρου και στη συνέχεια σε πανελλαδική περιοδεία), οι «δύο εαυτοί» του Οιδίποδα διατρέχουν την πλήρη βιογραφία του βλάσφημου «πατροκτόνου, αιμομίκτη» ήρωα: από τη στιγμή που ο λοιμός πλήττει την πόλη και ο χρησμός ζητεί την κεφαλή του δολοφόνου του Λάϊου επί πίνακι για να κοπάσει το μίασμα, μέχρι την αποκάλυψη του ενόχου στο ανόσιο παραστράτημα του να ενωθεί με τη μητέρα του και να αποκτήσει παιδιά μιας «διεστραμμένης φύτρας». Κι από την τραγική αυτοτιμωρία και τον διωγμό του από τη Θήβα, έως την άφιξη του ως επαίτης και πλάνητας στον ιερό Κολωνό.

Η σύλληψη και η δραματουργική εκτέλεση του Χουβαρδά δεν ακολουθεί τον δρόμο της γραμμικής αφήγησης αλλά διαπλέκει τους δύο μύθους, μπαινοβγαίνοντας στο χρόνο και στο δράμα των προσώπων. Η επίμονη υπαρξιακή καταβύθιση στην τραγική ζωή του Οιδίποδα λειτουργεί ως οδηγός του κειμένου, με τις έννοιες του ανθρώπινου πεπρωμένου και της θεϊκής βούλησης να συνταυτίζονται σε μια κοινή μεταφυσική «ροή» – όπως ακριβώς συμβαίνει και στα δύο έργα του Σοφοκλή.

Η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη στο ρόλο του Κρέοντα.

Η τολμηρή απόφαση του σκηνοθέτη Γιάννη Χουβαρδά να συνθέσει δύο εμβληματικές τραγωδίες αποδεικνύεται εξόχως παραγωγική στην εκτέλεση της. Κορυφώνεται σε μια δραματουργικά ολοκληρωμένη διαδρομή του πάσχοντος ήρωα, του ήρωα που υψώνεται σε σύμβολο του ανθρώπου ο οποίος γίνεται μάρτυρας για το γένος του στον αιώνα τον άπαντα.
Μια εξαιρετική διασκευή, η οποία τροφοδοτεί εν πολλοίς και τη στέρεη σκηνοθεσία του Γιάννη Χουβαρδά ενώ ευνοεί και τις ερμηνείες όπου ο Νίκος Καραθάνος στο ρόλο του Οιδίποδα ξεχωρίζει αδιαμφισβήτητα. Αν η αισθητική της παράστασης δεν αντιμετώπιζε προβλήματα, τότε θα μιλούσαμε για μια από τις ελάχιστες (όπως αποδείχθηκαν) προτάσεις – τομές στον φετινό φεστιβαλικό κύκλο αρχαίου δράματος.

Οιδίπους τύραννος, Οιδίπους επί Κολωνώ, ο Νίκος Καραθάνος.

Η εργασία του Γιάννη Χουβαρδά στη συνένωση των δύο αφηγήσεων του «Οιδίποδα» θα μπορούσε να αξιολογηθεί ως μια παρακαταθήκη στη μελέτη του σοφόκλειου ήρωα και να χρησιμοποιηθεί στο μέλλον και από άλλους θεατρικούς δημιουργούς. Αναλαμβάνει το ρίσκο να ‘πλέξει’ την πιο συναρπαστική πλοκή αρχαίας τραγωδίας (τον «Οιδίποδα τύραννο») με μια από πιο ‘πλαδαρές’ του είδους – πάντα σε επίπεδο δράσης και σκηνικών συμβάντων («Οιδίπους επί Κολωνώ»). Αυτή η απόφαση φορτίζει τη δεύτερη με τον αγωνιώδη, θριλερικό ρυθμό της πρώτης και συνάμα ολοκληρώνει το χρονικό της βαθιάς οντολογικής περιπέτειας ενός ανθρώπου που έπραξε ανόσια χωρίς να ξέρει. Η ώσμωση αυτών των δύο κειμένων – πέραν από την ομαλή μετάβαση από το ένα στο άλλο και τούμπαλιν – ολοκληρώνει με ευστοχία το ψυχικό πορτρέτο ενός προσώπου που μετακινείται από τη ζωή στη μέγιστη απελπισία και από εκεί στο θάνατο ως καθαρτική λειτουργία. Η προσέγγιση του Χουβαρδά εστιάζει περισσότερο στην τραγική αμηχανία του ατόμου μπροστά σε μια μοίρα που δεν επέλεξε, στη διερεύνηση της προσωπικής του ταυτότητας όταν πια είναι πολύ αργά κι όλα έχουν συμβεί, όταν πια ανακαλύπτει πως είναι «ο πιο δυστυχισμένος ανάμεσα στους ανθρώπους» και πως αυτό είναι το όνομα του: ταυτόσημο της δυστυχίας. Αυτό το πλάσμα δεν μπορεί παρά να βρει τη μοναδική του ανάπαυση στη συνάντηση του με το θείο όταν πια «κοιτάζει τον θάνατο ίσια στα μάτια».

Ένας θίασος καταξιωμένων ηθοποιών από όλες τις γενιές συνθέτει την ομάδα του «Οιδίποδα» αυξάνοντας ακαριαία το ενδιαφέρον της παράστασης. Αναπόφευκτα, το βάρος πέφτει στο Νίκο Καραθάνο που ενσαρκώνει τον ομώνυμο ήρωα σε μια δίωρη, χωρίς ανάσα, σκηνική παρουσία, σηκώνοντας, όπως και λέει ο ήρωας του «στις πλάτες μου το φορτίο των δικών σας πόνων». Η συναισθηματική σύνδεση του Καραθάνου με τους ρόλους κυριαρχεί και εδώ περνώντας από τον αλαζόνα τύραννο στην κατάρρευση της προσωπικότητας του και τελικά στην γκρεμισμένη ύπαρξη που αναζητά τη λύτρωση στο τέλος της. «Γιατί εγώ, γιατί στο σπίτι το δικό μου, γιατί αυτή η ζωή;» αναρωτιέται ο Οιδίπους και ο Νίκος Καραθάνος προσφέρει αρκετές στιγμές, υψηλής και γνήσιας συγκίνησης – ακόμα κι αν δεν πατούν στα αιτούμενα της αρχαίας τραγωδίας. Την ίδια ώρα, έχει και ωραίες συναντήσεις στους αγώνες λόγου με την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, το Νίκο Χατζόπουλο και τον Κωνσταντίνο Μπιμπή. Η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη σκιαγραφεί με αξιοσημείωτη αρχετυπική δυναμική ένα θυμωμένο, επιθετικό Κρέοντα, αναδεικνύοντας το συντηρητισμό της εξουσίας.

Με εξαίρεση αυτό το δίδυμο, όλοι οι υπόλοιποι ηθοποιοί επωμίζονται διπλούς ρόλους. Η Στεφανία Γουλιώτη γίνεται Ιοκάστη και Θησέας και μια συγγενή ποιότητα «ανθρωπιστικής», μητρικής εσωτερικότητας διατρέχει και τις δύο προσεγγίσεις της. Ο Νίκος Χατζόπουλος από τη μια ως αρχαιοφύλακας αλλά κυρίως ως ο Αγγελιαφόρος βοσκός που αποκαλύπτει την πραγματική ρίζα του Οιδίποδα αποδεικνύει την κλάση του. Ο Ορέστης Χαλκιάς μοιράζει την παρουσία του στο μικρό αλλά καθοριστικό ρόλο του Τειρεσία και σε αυτόν της Αντιγόνης. Με πολύ ενδιαφέρον βλέπουμε τη συνεργασία του με τον Γιάννη Κότσιφα για να αποδώσουν το αλλόκοσμο πρόσωπο του τυφλού μάντη, ενώ η Αντιγόνη του πατάει σε πιο γήινα στοιχεία. Η Πηνελόπη Τσιλίκα διακρίνεται περισσότερο για τη στιγμή της ως Εξάγγελος με την καθαρότητα της φωνής και της σωματικής διαύγειας και λιγότερο ως Ισμήνη. Το ίδιο και ο Κωνσταντίνος Μπιμπής αφού σε πιο χαμηλούς τόνους υποδύεται τον Αγγελιαφόρο βοσκό αλλά ως Πολυνείκης δίνει ρεσιτάλ τυφλωμένος από την αλαζονεία της εξουσίας.

Τέλος, ο Χορός των΄Εκτορα Λυγίζου, Γιάννη Κότσιφα, Θεόβης Στύλλου, Πολυξένης Παπακωνσταντίνου και Άγγελου Τριανταφύλλου έχει ωραίες στιγμές ως σύνολο, αλλά στις κατά μόνας παρουσίες ξεχωρίζει μόνο ο Λυγίζος χάρη στην εξαντλητική σχέση του με το λόγο.

Η έντονη εμπλοκή του Γιάννη Χουβαρδά στη δραματουργία λειτουργεί ως θεμέλια λίθος της σκηνοθεσίας του, κύριο μέλημα της οποίας είναι να υπηρετήσει την ένωση των δύο κειμένων: από σκηνοθετικής πλευράς αυτό αναδεικνύεται με έναν καλό ρυθμό, τη συντήρηση της κλιμάκωσης του σασπένς και την αποδοτική καθοδήγηση των ηθοποιών του. Πολύτιμη η σύλληψη του να φωτίσει στο πρόσωπο του Οιδίποδα έναν «αρχαίο» Χριστό, να φέρει σε συνομιλία το βίο του βασιλιά με την πορεία του Ιησού προς τη θυσία, «μεταφράζοντας» την τραγωδία σε μια πορεία αυτογνωσίας του εαυτού και των άλλων, πάντα μέσα από τον δύσκολο, επώδυνο δρόμο. Μια διαδικασία που, ίσως, οδηγεί στην, κατά τη δυτική θρησκευτική κουλτούρα, θέωση. Από εκεί φαίνεται πως πηγάζει και η αισθητική της παράστασης που απηχεί ένα συντηρητικό θρησκευτικό κόσμο· αλλά τελικά αναδεικνύεται σε μια από τις λίγες παραστάσεις του σκηνοθέτη όπου το αισθητικό στίγμα αντανακλά μια σύγχυση.

Παρακολουθώντας το συσχετισμό της σκηνοθεσίας ανάμεσα στον Οιδίποδα και τον Χριστό, ο Άγγελος Τριανταφύλλου συνθέτει μικρά θρησκευτικά δράματα, αυστηρά πάνω σε εκκλησιαστικό όργανο (το οποίο παίζει ζωντανά επί σκηνής) που στηρίζουν αποτελεσματικά τις κορυφώσεις της αφήγησης.

Ο Νίκος Καραθάνος ως Οιδίπους με τους συμπρωταγωνιστές του Γιάννη Κότσιφα, ΄Εκτορα Λυγίζο, Ορέστη Χαλκιά.

Από τις λίγες φορές που η δοκιμασμένη στο χρόνο συνεργασία της Εύας Μανιδάκη και της Ιωάννας Τσάμη δεν αποδίδει σε ένα καθαρό υφολογικό στίγμα – αν και επιχειρούν, όπως όλα δείχνουν να σχολιάσουν την ανομία πίσω από το συντηρητισμό. Τα μεν σκηνικά – ένα απέραντο νεκροταφείο – δεν αφήνουν τίποτα στη συνήθη σημειολογία που αναζητούν οι δουλειές της Μανιδάκη, τα δε κοστούμια της Ιωάννας Τσάμη με έντονες αναφορές στους ταγούς της συντηρητικής πίστης φέρουν ένα μήνυμα σε εκκρεμότητα – αν όχι μια αισθητική επιτήδευση.

Αν και η χορογράφος και χορεύτρια Ερμίρα Γκόρο φαίνεται πως ασχολήθηκε αποτελεσματικά με την κινησιολογία κάθε ηθοποιού ξεχωριστά, (έμφαση στους Καραθάνο, Χαλκιά, Μπιμπή), η παράσταση δεν αφήνει ένα σαφές κινησιολογικό αποτύπωμα.

Η τολμηρή ιδέα συνένωσης δύο τραγωδιών συναντά μια δραματουργικά άψογη διασκευή από τον Γιάννη Χουβαρδά, η οποία και οδηγεί με συνεπή βήματα τη σκηνοθεσία του. Εκεί ο Οιδίπους του Νίκου Καραθάνου κλέβει την παράσταση.

Σκηνή της παράστασης με τη Στεφανία Γουλιώτη και το Νίκο Καραθάνο.

Στιγμιότυπο με τους Νίκο Καραθάνο, Ορέστη Χαλκιά και Κωνσταντίνο Μπιμπή.