Στην πρόβα: «Ανδρομάχη» σε περιοδεία – Το δίκαιο του Ξένου

Μόλις ο ήλιος γύρει από τους λόφους του Αλίμου, το τελευταίο βράδυ του πρόσφατου καύσωνα, η δημιουργική ομάδα της «Ανδρομάχης» βγαίνει από τις σχολικές εγκαταστάσεις του Saint Paul στο φως του δειλινού. Στην τρίτη της σκηνοθεσία σε έργο αρχαίου δράματος, αλλά στην πρώτη της εμφάνιση ως σκηνοθέτρια στην Επίδαυρο, η Μαρία Πρωτόπαππα καταπιάνεται με την, σπάνια παιζόμενη, «Ανδρομάχη»· σε μια προσπάθεια να τοποθετήσει ξανά την παραγκωνισμένη τραγωδία του Ευριπίδη στο επίκεντρο. Ο ανδρικός θίασος που την συνοδεύει σε αυτήν την περιπέτεια κάνει την πρόκληση ακόμα μεγαλύτερη.

Η Μαρία Πρωτόπαππα σκηνοθετεί την “Ανδρομάχη”.

Στο κέντρο της σκηνής, στο βωμό, η φιγούρα του Αργύρη Ξάφη γέρνει σαν σπασμένο δέντρο. Στο στόμα του τα λόγια της Ανδρομάχης που θρηνεί για την «φοβεράν δουλείαν» στην οποία έχει περιπέσει, για το κακοποιημένο σώμα της από τους Έλληνες «που πρόθυμα παράγει σκλάβους», για το μίσος που εισπράττει ως αιχμάλωτη πολέμου, ως βάρβαρη, ως γυναίκα μα και για την απόφαση της «να πέσει μαχόμενη». Η ηρωίδα που μας πρωτοσύστησε ο Όμηρος, ως ηρωίδα του Ευριπίδη, «στέκεται σαν πέτρα, πεθαμένη, σα Νιόβη» στο κέντρο της σκηνής προκαλώντας τη λύπηση των γυναικών της Φθίας, μα και το μίσος της πριγκίπισσας Ερμιόνης. «Λυμαίνεσαι τα σπίτια μας, άσυλο δεν σε σώζει», φωνάζει ο Τάσος Λέκκας που υποδύεται την πριγκίπισσα της Σπάρτης, κόρη του Μενελάου.

Στις κερκίδες, μαυροντυμένη η Μαρία Πρωτόπαππα, η σκηνοθέτρια της παράστασης παρακολουθεί τη σκηνή ενώ ο χορογράφος Αλέξανδρος Βαρδαξόγλου εποπτεύει κάθε κίνηση του Χορού: Δημήτρης Γεωργιάδης, Νώντας Δαμόπουλος, Δημήτρης Μαμιός, Γιάννης Μάνθος, Κωνσταντίνος Πασσάς και Γιώργος Φασουλάς. Είκοσι ένα χρόνια έχει ν’ ανέβει από επαγγελματικό θίασο η Ανδρομάχη κι όμως τα λόγια του Ευριπίδη – άλλοτε σε πεζό, άλλοτε σε έμμετρο κι άλλοτε σε αρχαία ελληνικά – ακούγονται ενοχλητικά παρόντα. Ειδικά, όταν στη σκηνή εμφανίζονται ο Δημήτρης Πιατάς και ο Γιάννης Νταλιάνης σε ένα φορτισμένο αγώνα λόγου. «Αντί να υπηρετείτε αυτή τη χώρα, αδειάζετε τον τόπο. Πάρτε τα ματωμένα πλούτη σας και φύγετε», ουρλιάζει ο ρακένδυτος γέροντας, βασιλιάς Πηλέας του Δημήτρη Πιατά στον ατσαλάκωτο στρατηγό Μενέλαο του Γιάννη Νταλιάνη που τον σαρκάζει: «ντρέπομαι να έχω για αντίπαλο μου μια σκιά».

Στη σκιά των μορφών τους, ένα ζευγάρι παιδικά παπουτσάκια φωτίζεται από τους προβολείς, ως σύμβολο των δεινών του πολέμου, του ξεριζωμού και του μίσους για τον ξένο. Η φωνή της Πρωτόπαππα διακόπτει την πρόβα και όλοι οι συντελεστές ανεβαίνουν στη σκηνή για να λειάνουν τις λεπτομέρειες.

Γενική όψη του σκηνικού της παράστασης.

Ο Σπύρος Ευαγγελάτος, κατά το πιο πρόσφατο ανέβασμα της «Ανδρομάχης» το 2004, είχε σχολιάσει πως επρόκειτο για το πιο «αδικαίωτο» έργου του Ευριπίδη. Με την ίδια διαπίστωση, μιας «άδικα παρεξηγημένης τραγωδίας» προσέρχεται, μετά από 21 χρόνια, η Μαρία Πρωτόπαππα και η ομάδα των ηθοποιών και συνεργατών της, ίσως με μια πιο ενισχυμένη διάθεση αποκατάστασης αυτής της παρεξήγησης.

Χήρα του Έκτορα, πριγκίπισσα της Τροίας και μητέρα του μικρού Αστυάνακτα που δολοφονήθηκε για να πάψει η βασιλική γενιά των Τρώων, εξορίζεται στην Ελλάδα. Ως αιχμάλωτη πολέμου και δούλη, ως το τρόπαιο του γιου του Αχιλλέα Νεοπτόλεμου – το παιδί του οποίου, τον Μολοσσό έχει φέρει στον κόσμο. Όμως, ο Νεοπτόλεμος θα αποκτήσει νόμιμη σύζυγο του, την κόρη του Μενελάου Ερμιόνη, που αποδεικνύεται αδύναμη να του χαρίσει διάδοχο. Κι έτσι η επίθεσή της προς τα συμφέροντα της Ανδρομάχης, μιας βάρβαρης, μιας ξένης, θα εκτοξευθεί με τις πιο βίαιες προθέσεις: να εξολοθρεύσει την ίδια και το γιο της.

Μαρία Πρωτόπαππα: η Ανδρομάχη είναι ένα πλάσμα που μάχεται υπέρ της επιβίωσης, που αγκαλιάζει και προστατεύει τη ζωή, που στέκεται ανεπιθύμητη σε μια εχθρική χώρα και καταλήγει να υψώνεται σε σύμβολο, δύναμη της Φύσης.

Πίσω από την επιφανειακή σύγκρουση των δύο γυναικών που, για χρόνια στιγμάτιζε, τα (έτσι κι αλλιώς σπάνια) ανεβάσματα της «Ανδρομάχης», η Μαρία Πρωτόπαππα διέκρινε ένα κείμενο με πολύ σημαντικά ζητήματα που δεν έχουν χάσει τη δυναμική τους μέσα στους αιώνες. «Βρισκόμαστε μετά τη λήξη του Τρωϊκού πολέμου και στις αρχές του Πελοποννησιακού. Δύο γεγονότα που μοιραία μας κάνουν να σκεπτόμαστε για το ήθος του πολέμου και της πολιτικής. Για τις επιλογές των βασιλιάδων και των στρατηγών που έχουν καταδικάσει μια χώρα με νεκρούς άνδρες πολεμιστές και γυναίκες μόνες, χωρίς συζύγους και παιδιά. Ερχόμαστε, δηλαδή, αντιμέτωποι με τις συνέπειες και το τίμημα των πολιτικών αποφάσεων και μέσα σε αυτό το περιβάλλον καλούμαστε να παρατηρήσουμε πως στέκονται οι γυναίκες. Γιατί η Ανδρομάχη είναι ένα πλάσμα που μάχεται υπέρ της επιβίωσης, που αγκαλιάζει και προστατεύει τη ζωή, που στέκεται ανεπιθύμητη σε μια εχθρική χώρα και καταλήγει να υψώνεται σε σύμβολο, δύναμη της Φύσης. Και την ίδια ώρα, μια Ερμιόνη που επίσης υπομένει καταπίεση και σηκώνει στις πλάτες το αίμα των προγόνων της. Από το έργο αυτό, λοιπόν, αναβλύζουν διαρκώς αντιπολεμικά και ταξικά μηνύματα, ερωτήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα της γυναικείας φύσης, θέματα που τελικά μας απασχολούν κάτω από το μανδύα της αξίας του δικαίου», εξηγεί η ηθοποιός και σκηνοθέτρια της παράστασης Μαρία Πρωτόπαππα.

Ο Αργύρης Ξάφης υποδύεται την Ανδρομάχη.

Ο Αργύρης Ξάφης συνέτρεξε την ιδέα της Πρωτόπαππα, ακριβώς επειδή ξαναδιάβασε το κείμενο ξανά, λέξη – λέξη, εντοπίζοντας το πρόβλημα στις, κατά καιρούς, προσθήκες που είχαν αλλοιώσει το περιεχόμενο του. «Γιατί χωρίς αυτές, είναι ένα άλλο έργο, πολύ βατό και με πολύ πιο υψηλό διακύβευμα, το οποίο πυροδοτείται από τη σύγκρουση δύο πολιτισμών». Στην ίδια κατηγορία και ο Γιάννης Νταλιάνης θεωρούσε την ευριπίδεια τραγωδία υποδυέστερη από τα άλλα έργα του· μέχρι που η πρόταση συνεργασίας της Μαρίας Πρωτόπαππα του θύμισε τον δάσκαλο του Πέλλο Κατσέλη, «ο οποίος είχε την Ανδρομάχη ψηλά, θεωρούσε πως ήταν ένας πρόδρομος της σαιξπηρικής τραγωδίας. Είναι ένα έργο αμιγώς πολιτικό που πραγματοποιεί διαρκώς άλματα σκέψης, ως επιβεβαίωση της πολυπλοκότητας σκέψης του Ευριπίδη. Και τολμάει να βάλει στον πυρήνα του την σκέψη πως, σε έναν κόσμο που καταρρέει, οι γυναίκες στέκονται όρθιες, υπομένουν, αντιστέκονται».

Την ίδια περίοδο που ο Ευριπίδης γράφει την τραγωδία της «Εκάβης» περί τα 425 π.Χ., υπολογίζεται πως καταπιάνεται και με το δράμα της «Ανδρομάχης» – αν και οι «Τρωάδες» θα ακολουθήσουν μια δεκαετία αργότερα. Η συνεργάτιδα στην δραματουργική επεξεργασία Έλενα Τριανταφυλλοπούλου υπενθυμίζει πως η περίπτωση της Ανδρομάχης – όχι μόνο επανέρχεται ως ηρωϊκό πρόσωπο από την ομηρική «Ιλιάδα» έως την ποίηση Σαρλ Μπωντλαίρ – αλλά είναι κι ένα έργο που έχει γίνει αντικείμενο πολλών μεταφράσεων κατά τον 19^ο και 20^ο αιώνα «αποδεικνύοντας την ανάγκη πολλών συγγραφέων και μελετητών να το κατανοήσουν».

Ο Δημήτρης Πιατάς στο ρόλο του βασιλιά Πηλέα.

Η κρίσιμη επιλογή της Μαρίας Πρωτόπαππα να αναθέσει όλους τους βασικούς γυναικείους ρόλους σε άνδρες ηθοποιούς – με εξαίρεση την παρουσία της ίδιας και της Στέλλας Γκίκα που υποδύεται τη θεά Θέτιδα – δίνει μια σαφή εννοιολογική κατεύθυνση στην παράσταση προς την υπέρβαση, στην προσέγγιση πέραν από τους περιορισμούς του φύλου. Με υπερβατικά στοιχεία διαχειρίζεται τις παράλληλες δράσεις του έργου, τα flash back αλλά και τα επικά κομμάτια που περιλαμβάνει, από γραφής, η δραματουργία.

Την ίδια ώρα, η σκηνοθεσία της δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα στην εκφορά του λόγου. «Μας ενδιαφέρει να αναδεικνύεται το νόημα και η ηχητική των λέξεων, ακόμα κι αν χρησιμοποιούμε διάφορους φορμαλιστικούς δρόμους» εξηγεί, υιοθετώντας μια ήπια διαχρονική αισθητική.

Ο Γιάννης Νταλιάνης ερμηνεύει τον Μενέλαο.

Η απόφαση της Μαρίας Πρωτόπαππα να ανεβάσει την «Ανδρομάχη» με έναν ανδρικό θίασο σε όλους τους βασικούς γυναικείους ρόλους (με εξαίρεση τη θεά της Στέλλας Γκίκα) δημιούργησε νέα δεδομένα στη διαχείριση της παράστασης. Η ίδια εξηγεί την επιλογή της ως ένα αναποδογύρισμα στην πρόσληψη του έργου. «Μοιάζει να μην αλλάζει τίποτα όταν γυναίκες μιλούν για τα παθήματα τους. Αν, όμως, έρθει η ανδρική φωνή να τα επικοινωνήσει νοηματοδοτούνται αλλιώς. Εξάλλου, και ο ίδιος ο Ευριπίδης ανάγκασε την ανδρική κοινωνία να δει διαφορετικά τη θηλυκή πραγματικότητα». Ωστόσο, η βασική πρόθεση στην ερμηνευτική προσέγγιση από άνδρες έγκειται, όπως σημειώνει η ίδια, «στην πανανθρώπινη δυναμική των θεμάτων, που υπερβαίνει το φύλο και παύουν κάθε είδους διαχωρισμοί».

Φυσικά, η πρόκληση για τους ερμηνευτές αλλάζει. Καθώς ο Αργύρης Ξάφης υποδύεται την Ανδρομάχη και ο Τάσος Λέκκας την Ερμιόνη τίθεται το ερώτημα πως δύο άνδρες θα διαχειριστούν βιώματα μητρότητας· η πρώτη πενθεί ένα παιδί και βλέπει ένα άλλο να κινδυνεύει να αφανιστεί, η δεύτερη αδυνατεί να κυοφορήσει με το κοινωνικό κατηγορώ να την πνίγει. «Χρειάζεται κανείς να φέρει μπροστά την ενσυναίσθηση και τη φαντασία του, είτε μιλάμε για το πένθος μιας μάνας, είτε για την τραγωδία μιας προσφύγισσας. Αυτός δεν σημαίνει πως, ως άνθρωπος, δεν μπορώ να καταλάβω την αδικία της εξουσίας σαν μπότα στο κεφάλι ή να φέρω κάποιες αντιστοιχίες γύρω από τον κόσμο του μη αποδεκτού», τονίζει ο Αργύρης Ξάφης. Αντίστοιχα, ο Τάσος Λέκκας παραδέχεται πως «δεν μπορεί να αντιληφθεί το μέγεθος της πίεσης που βιώνει μια γυναίκα η οποία δεν μπορεί να τεκνκοποιήσει. Παρόλα αυτά, εκείνο που μπορώ να κατανοήσω είναι το βάρος της Ερμιόνης να υπομένει τις επιλογές των παλαιότερων γενεών που σήμερα την γκρεμίζουν και την αδυναμία της να καταλάβει τα δικά της λάθη».

Ο εξαμελής Χορός των Γυναικών ερμηνευμένος από άνδρες ηθοποιούς (από αριστερά): Γιώργος Φασουλάς, Δημήτρης Μαμιός, Νώντας Δαμόπουλος, Δημήτρης Γεωργιάδης, Κωνσταντίνος Πασσάς, Γιάννης Μάνθος

Έξι άνδρες ηθοποιοί – Δημήτρης Γεωργιάδης, Νώντας Δαμόπουλος, Δημήτρης Μαμιός, Γιάννης Μάνθος, Κωνσταντίνος Πασσάς και Γιώργος Φασουλάς – καλούνται να ερμηνεύσουν και τον Χορό των γυναικών της Φθίας που περιφέρονται ρημαγμένες, χωρίς παιδιά, χωρίς συζύγους – τα νεκρά σώματα των οποίων δεν παρέλαβαν ποτέ από την Τροία. «Γι’ αυτό, παρότι είναι οι Ελληνίδες αρχίζουν να συμπονούν την Ανδρομάχη για τη μοίρα της και να την στηρίζουν στον αγώνα της για επιβίωση», λέει εκ μέρους τους ο Κωνσταντίνος Πασσάς.

Σύμφωνα με την ανάγνωση της Μαρίας Πρωτόπαππα, «ο λόγος των γυναικών στο έργο αντιπροσωπεύει χώρες και ιδεολογίες, ο λόγος των ανδρών την έννοια της πολιτικής διαχείρισης. Χρειάστηκε να αντιμετωπίσουμε με λογικά επιχειρήματα τη ρητορική του καθενός, να επιτρέψουμε να ειπωθούν με μεγάλη ευθύτητα φρικτά πράγματα και να εντοπίσουμε τα σημεία όπου ο άνδρας μπορεί να υπάρξει θύμα των πολιτικών, μέσα ή έξω από τη συνθήκη του πολέμου. Κι εκεί βρήκαμε κοινές περιοχές συνάντησης με την ψυχολογία της γυναίκας».

Στους ρόλους των ηγετών θα δούμε τον Δημήτρη Πιατά να υποδύεται τον ξεπεσμένο βασιλιά Πηλέα, πατέρα του γενναίου Αχιλλέα και τον Γιάννη Νταλιάνη να υποδύεται το βασιλιά Μενέλαο. «Ο Πηλέας είναι φορέας ενός παλιού κόσμου – μην ξεχνάμε πως είναι ο μόνος σε αυτή την τραγωδία που έχει συνευρεθεί με θεότητα. Η θέση του έχει κάτι το θρησκευτικό, ενός κόσμου που τελειώνει, αναγνωρίζοντας πως έρχεται μια νέα εποχή, έρχονται οι βάρβαροι με τη δική του ηθική κι ένας καινούργιος κόσμος θα φτιαχτεί. Δεν είναι τυχαίο πως με γενναιοδωρία διασώζει την Ανδρομάχη και τον εγγονό του, ξέροντας ότι ο Μολοσσός θα βασιλεύσει». Την στρατιωτική περιβολή του Μενελάου θα ενδυθεί ο Γιάννης Νταλιάνης – και μάλιστα για τρίτη φορά, στο πλαίσιο διαφορετικών τραγωδιών όπου εμφανίζεται ο ήρωας. «Αναγνωρίζουμε στο Μενέλαο ένα πρόσωπο αρνητικά φορτισμένο – αρκεί να ακούσουμε με τι επίθετα τον στολίζουν οι άλλοι ήρωες του έργου. Εντούτοις, όπως τον ‘διαβάζει’ και η Μαρία Πρωτόπαππα – δεν υποδύομαι έναν ήρωα απόλυτα κακό. Θέλουμε να αναδειχθούν οι λόγοι για τις ανόσιες πράξεις του, πρέπει να θέσουμε το δίλημμα του. Όπως όλα τα πρόσωπα του Ευριπίδη, έτσι και ο Μενέλαος, φέρει πολλές αντιφάσεις. Είναι ήρωες διαλεκτικοί, στέκονται ανάμεσα στο καλό και στο κακό».
Μια μόνο ηρωίδα, δεν ανήκει από γραφής στην παράσταση. Είναι η φιγούρα μιας γυναίκας – την υποδύεται η Πρωτόπαππα – που καθρεφτίζει την Ανδρομάχη στο σήμερα. Όπως σημειώνει και η Έλενα Τριανταφυλλοπούλου, «πρόκειται για ένα δραματικό πρόσωπο που δεν αφομοιώνεται από τη δράση, συμμετέχει στα δρώμενα ως μια ποιητική υπόσταση. Λειτουργεί ως μια υπενθύμιση πως το νήμα του ξεριζωμού, του πολέμου, της αδικίας, της γυναικείας καταπίεσης απλώνεται έως σήμερα».

Ο χορογράφος της παράστασης, Αλέξανδρος Βαρδαξόγλου.

Η ισορροπία ανάμεσα στο θηλυκό και αρσενικό στοιχείο απασχόλησε έντονα τον Αλέξανδρο Βαρδαξόγλου για την κινησιολογική παρτιτούρα που θα δημιουργήσει. Λαμβάνοντας υπόψιν την δραματουργική προσέγγιση – όπου το αίμα των θυμάτων του Τρωϊκού πολέμου δεν πότισε μόνο τα χώματα της Τροίας, αλλά και  τις ζωές των γυναικών και των μανάδων τους που έμειναν πίσω  – οργάνωσε αρκετές χορογραφίες που περνούν από την ανδρική στην γυναικεία σωματικότητα, εν είδει μιας βακχικής μεταμόρφωσης.
«Στην έρευνα μας, περάσαμε από πολλά στάδια θηλυκότητας που μπορούσαμε να υιοθετήσουμε και δοκιμάσαμε πολλές ποιότητες. Θα δούμε τους άνδρες ηθοποιούς να αφήνουν τα σώματα τους να λυγίζουν, να ανοίγουν τα πόδια με γυναικεία διάθεση, να διερευνούν τη θηλυκή πλευρά τους. Κι όμως, λες και κουβαλούν τα πνεύματα των νεκρών πολεμιστών, διατηρούν και κάτι το καθαρά ανδρικό. Εξάλλου, το θέατρο στην πηγή του είναι ένα παιχνίδι φύλων και ρόλων, άρα και ένα παιχνίδι παρενδυσίας», σημειώνει.

Ο Λόλεκ υπογράφει τη μουσικής της παράστασης.

Η πένθιμη ιστορία της Ανδρομάχης αλλά και του πολέμου που έχει στιγματίσει τις ζωές όλων των ηρώων οδηγεί τον Λόλεκ σε ήχους που έχουν «τις καταβολές ενός ρέκβιεμ» όπως λέει χαρακτηριστικά. Το ύφος της πρωτότυπης σύνθεσης του χαρακτηρίζει ο κύκλος ζωής και θανάτου του έργου, αλλά «καθώς η Ανδρομάχη είναι ένα τραγικό πρόσωπο μεν, που κρύβει ελπίδα μέσα της δε, υπάρχουν και πιο γλυκόπικρες πτυχές, πιο ζεστές θερμοκρασίες». Ομολογεί, πάντως, πως δεν τον απασχόλησε ένας συγκεκριμένος μουσικός δρόμος αφού συνδύασε κλασικά όργανα να συνομιλούν με πιο σύγχρονα «σε μια προσπάθεια να προσεγγίσουμε κλασικούς ήχους με μια πιο avant garde κατεύθυνση».

Η ενδυματολόγος Βάνα Γιαννούλα στις τελευταίες λεπτομέρειες για το κοστούμι του Μενέλαου.

Δουλεύοντας σταθερά με αφετηρία τον σωματότυπο του κάθε ερμηνευτή,  η Βάνα Γιαννούλα είχε μια ακόμα δύσκολη εξίσωση να λύσει για την ενδυματολογία της «Ανδρομάχης»: να δώσει θηλυκή διάσταση στα κοστούμια των ανδρών ηθοποιών. Με βασικό στοιχείο τη φούστα επιχειρεί να προσθέσει όγκο και κίνηση στα σώματα των ανδρών ερμηνευτών, «χωρίς να κρύψουμε τα χαρακτηριστικά τους». Αυτό είναι ορατό στα κοστούμια του Τάσου Λέκκα (ως Ερμιόνη) και του Χορού ενώ στην περίπτωση της Ανδρομάχης έχει επιλεγεί ένα πιο οργανικό ρούχο σαν πέτρα «που να τονίζει τα τοτεμικά χαρακτηριστικά της ηρωίδας». Το λιτό σκηνικό του Σάκη Μπιρμπίλη συνιστά ένα πατάρι από γκρι κυβόσχημους λίθους που στις άκρες του διαλύεται, σχολιάζοντας την διαλυμένη, από τον πόλεμο, γενέθλια γη.

Αργύρης Ξάφης και Τάσος Λέκκας: Ανδρομάχη και Ερμιόνη.

Η Μαρία Πρωτόπαππα θα υποδυθεί τη Γυναίκα, το σύγχρονο καθρέφτισμα της Ανδρομάχης.

Άποψη του Χορού.

Η συνεργάτιδα δραματουργός της παράστασης, Έλενα Τριανταφυλλοπούλου.

Δημήτρης Πιατάς και Αργύρης Ξάφης.