Συν & Πλην: «Η Βεγγέρα» στο Θέατρο Χώρος

Βρισκόμαστε στα τέλη του 19ου αιώνα, τρόπον τινά στην Αθήνα της Μπελ Επόκ. Μερικές δεκαετίες μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και η ζύμωση της νέας εθνικής και πολιτιστικής ταυτότητας βρίσκεται εν βρασμώ. Από την μια, τα νωπά συμπλεγματικά κατάλοιπα της τουρκικής κατοχής, το έλλειμα παιδείας και αξιών, από την άλλη τα ερεθίσματα των μετά, του Όθωνα, χρόνων, ο διάλογος με τα ευρωπαϊκά κράτη και η ψευδαίσθηση πως πλέον η Ελλάδα εισέρχεται στο μεγάλο κόσμο.

Η ταυτοτική σύγχυση απασχολεί τον Ηλία Καπετανάκη στο βραχύβιο αλλά παραγωγικότατο έργο του ως θεατρικού συγγραφέα. Πρώτα ο «Γενικός Γραμματέας» του 1893 (πόστο που και ο ίδιος κατείχε στον επαγγελματικό του βίο ως υπουργικός γραμματέας) κι έπειτα «Η Βεγγέρα» του 1894 αποτυπώνουν την ιλαροτραγική αγωνία των Ελλήνων να ανήκουν κάπου, τον γελοίο μιμητισμό, την ξενολατρία, τον κούφιο καθωσπρεπισμό και την δίψα για τη δημιουργία μιας ανώτερης, αστικής κοινωνικής τάξης· απόπειρες που όλες πνίγονται στην αμάθεια, την υποκρισία και στον επαρχιωτισμό.

Η «Βεγγέρα» – έργο που συμπληρώνει πλέον τα 130 χρόνια ζωής – κατασκευάζει και αυτό μια πινακοθήκη καθημερινών ηρώων στην Αθήνα του τέλους του 19ου αιώνα, περιγράφοντας ένα απόσπασμα από την αδιάφορη ζωή τους. Στο επίκεντρο της πλοκής, μπαίνει η οικογένεια Νερουλού όταν δέχεται μια απρόσμενη επίσκεψη από τον κύριο και την κυρία Στενού, οι οποίοι συνοδεύονται από τον εργένη ανιψιό τους Νίκο. Εκείνος δράττεται της ευκαιρίας προκειμένου να δει από κοντά τις κόρες της οικογένειας Νερουλού που τόσο θαυμάζει από μακριά στους περιπάτους και στα νυφοπάζαρα.

Την ώρα, που ο Στενός και ο Νερουλός ανταλλάσσουν, δήθεν, περισπούδαστες απόψεις για την εξέλιξη του ελληνικού κράτους – έχει κηρυχθεί στάση πληρωμών από τον Χαρίλαο Τρικούπη υπό την διάσημη φράση «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» – ο Νίκος πλησιάζει τις νεαρές Μαρίκα και Κατίνα προκειμένου να διερευνήσει αν κάποια από αυτές θα μπορούσε να γίνει μελλοντική του σύζυγος. Ωστόσο, η αμορφωσιά των Νερουλών (δεν μιλούν την καθαρεύουσα σε αντίθεση με τους Στενούς) δημιουργεί ένα χάος συνεννόησης, προκαλώντας ένα μπαράζ παρεξηγήσεων που αντανακλά την πραγματική εθνική φτώχεια.

«Η Βεγγέρα» του Ηλία Καπετανάκη ακολουθεί την παράδοση των μονόπρακτων ηθογραφικών κωμωδιών του τέλους του 19ου αιώνα, είδος που άνθισε από το 1889 ως το 1896, συνδέοντας το κοινό με τα γνώριμα, προσωπικά του βιώματα. Παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το Μάρτιο του 1894 στο «Θέατρο των Κωμωδιών» από τον θίασο του Δημήτριου Κοτοπούλη.

Τα μέλη της οικογένειας Νερουλού: Δανάη Σαριδάκη, Γιώργος Σύρμας, Χρήστος Σταθούσης, Ειρήνη Μπούνταλη και Κατερίνα Πατσιάνη.

Η εμπειρία της Σοφίας Μαραθάκη στο είδος της κωμωδίας – αλλά και στο ύφος του Ηλία Καπετανάκη ειδικότερα – την οδηγούν σε μια ευρηματική ιδέα για μια μοντέρνα (και την ίδια ώρα μέσα στο πνεύμα) ανάγνωση του κειμένου. Η εκτέλεση της, όμως, στερείται καλού κωμικού ρυθμού κι έτσι η παράσταση στηρίζεται, ως επί τω πλείστον, στη μελέτη απόδοσης των μικροαστών χαρακτήρων του συγγραφέα.

Ειρήνη Μπούνταλη και Κατερίνα Πατσιάνη.

Πολύπειρη στην κοινωνικο-πολιτική σάτιρα και έχοντας αποκτήσει συγγένεια με το έργο του Ηλία Καπετανάκη – όταν το 2017 ανέβαζε τον σπαρταριστό «Γενικό Γραμματέα» και πάλι για το Εθνικό Θέατρο – η Σοφία Μαραθάκη αντιμετωπίζει τη «Βεγγέρα» ως μια ιστορία φαντασμάτων, από αυτές που έχουν στοιχειώσει την ελληνική νοοτροπία και ταυτότητα. Έτσι, οι ήρωες του Καπετανάκη όχι μόνο επαληθεύουν την διαχρονικότητα τους, αλλά η παράσταση φέρει μια ατμόσφαιρα σκοτεινής μαύρης κωμωδίας, αν όχι κωμωδίας τρόμου – αφού 130 χρόνια μετά το έθνος αδυνατεί να εκπαιδευτεί και να απαλλαγεί από τις παθογένειες που διαγνώστηκαν και σατιρίζονται προ αμνημονεύτων.

Δεν πρέπει να θεωρείται αυτονόητη η διαύγεια εκφοράς του λόγου σε κείμενα σαν του Καπετανάκη: ένα μείγμα καθαρεύουσας, «μαλλιαρής» Δημοτικής και ομοιοκαταληξιών που εδώ υπάρχει, μαρτυρώντας επιμονή στην διδασκαλία από την σκηνοθέτρια και εξαιρετικά αντανακλαστικά από τους ηθοποιούς.

Με μια κάποια εσάνς από την διαβόητη οικογένεια Άνταμς, τουλάχιστον ως προς το γκροτέσκο και υπερρεαλιστικό στοιχείο των ηρώων, στήνονται οι χαρακτήρες του Ηλία Καπετανάκη από τον εννεαμελή θίασο – Ρουμπίνη Βασιλακοπούλου, Γιάννης Κλίνης, Γιώργος Κριθάρας, Σοφία Μαραθάκη, Οδύσσεια Μπουγά, Ειρήνη Μπούνταλη, Κατερίνα Πατσιάνη, Δανάη Σαριδάκη, Χρήστος Σταθούσης, Γιώργος Σύρμας. Σαν τα καρτούν του Τσάρλι Άνταμς, τοποθετημένα χρονικά στην Αθήνα της Μπελ Επόκ, ερμηνεύουν κάτω από μια μάσκα – τη μάσκα της υποκρισίας – επιβεβλημένη από τους κοινωνικούς κανόνες κι όχι από την ανάγκη να επικοινωνήσουν ουσιαστικά και να συγχρωτιστούν. Μεγεθύνοντας το στοιχείο της βλακείας και της ανοησίας σκιαγραφούν με ενδιαφέροντα τρόπο, ως καρικατούρες, το είδος του μικροαστού – πηγή μύριων κακών και επί ελληνικού εδάφους. Ιδιαίτερη μνεία στην απόδοση του Γιώργου Σύρμα (είχε ερμηνεύσει και τον «Γενικό Γραμματέα») και του Γιάννη Κλίνη.

Με την ιδέα της κωμωδίας τρόμου και του γκροτέσκου στοιχείου αλληλεπιδρούν αποτελεσματικά δύο, λιγότερο προβεβλημένες, τεχνικές ειδικότητες που καλούνται να διαμορφώσουν την όψη της παράστασης: το μακιγιάζ της ‘Ολγκα Φαλέτσικ και οι κομμώσεις του Κωνσταντίνου Κολλιούση. Κομψά και, σε αναφορά με την εποχή, τα κοστούμια της Αλεξάνδρας Ντεληθέου ενώ λειτουργικοί είναι και οι φωτισμοί της Χριστίνας Θανάσουλα.

Ρουμπίνη Βασιλακοπούλου και Δανάη Σαριδάκη.

Μολονότι η ιδέα πάνω στην οποία βασίζεται η σκηνοθεσία της Σοφίας Μαραθάκη είναι ευρηματική, χωλαίνει στην εκτέλεση της – τουλάχιστον αναφορικά με το κρισιμότατο (ειδικά στη κωμωδία) στοιχείο του ρυθμού. Το νεύρο, η οργανική κωμική ένταση που γεννούν το γέλιο, ασθενούν αλλά διασώζεται η ειρωνεία. Κάτι που, ενδεχομένως, να κατακτηθεί προοδευτικά, αφού η παράσταση μόλις ανέβηκε. Την ίδια ώρα, η κινησιολογία (από την Χρυσηίδα Λιατζιβίρη) φαίνεται πως, σε σημεία, δημιουργεί κορεσμό δράσης στην σκηνή.

Ωραία σκηνοθετική ιδέα αλλά και προβληματική η εκτέλεση της πάνω στην κλασική κωμωδία του Ηλία Καπετανάκη, που διασώζεται από την σκιαγράφηση των ηρώων.