Η νέα έκθεση του ΕΜΣΤ έχει την απάντηση στην ερώτηση «Why Look at Animals?»

«Αν τα ζώα πίστευαν στον Θεό, ο διάβολος θα είχε την μορφή του ανθρώπου.» – Sue Coe

Sue Coe Boycott Zoo, 2018 Λινοτυπία σε βαρύ κρεμ υφασμένο χαρτί 28 x 21.6 εκ.

Στο ισόγειο του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην Αθήνα, από σήμερα (16/5) ένας καλλιτέχνης θα δημιουργεί τα «ψυχοπορτρέτα» των κατοικιδίων των επισκεπτών που έρχονται στο μουσείο παρέα με εκείνα. Δεν πρόκειται για κάποιο εργαλείο AI αλλά για το Καλλιτεχνικό Εργαστήριο του καλλιτέχνη Αλέξανδρου Γεωργίου. Αυτό είναι ένα πρώτο, ήσυχο σήμα πως η νέα μεγάλη έκθεση του ΕΜΣΤ δεν είναι απλώς αφιερωμένη στα ζώα – είναι ένα προσκλητήριο επανασύνδεσης. Η μη ανθρώπινη ζωή ζητά επιτέλους να ειδωθεί, να ακουστεί, να δικαιωθεί. Η έκθεση “Why Look at Animals?” – Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή – που ξεκινάει στις 16/5 και ολοκληρώνεται 18/2/2026, σε επιμέλεια της καλλιτεχνικής διευθύντριας του μουσείου Κατερίνας Γρέγου, είναι από μόνη της ένα ιστορικό γεγονός: η μεγαλύτερη παραγωγή που έχει υλοποιήσει ποτέ το μουσείο – με 200 έργα και 60 καλλιτέχνες, αλλά και – όπως υπογράμμισε η ίδια – «μια έκθεση που δεν έχει ξαναγίνει πουθενά στον κόσμο, γιατί δεν απεικονίζει απλώς τα ζώα, αλλά μιλά για την πολιτική και την ηθική τους υπόσταση».

Oussama Tabti, Homo – Carduelis, 2022 (άποψη εγκατάστασης) Ηχητική εγκατάσταση Κλουβιά πουλιών, ηχεία, 33 ́ σε λούπα @Πάρις Ταβιτιάν

Η καλλιτεχνική διευθύντρια του μουσείου, εμφανώς συγκινημένη κατά το press preview την Τετάρτη (14/5), αναφέρθηκε στην προσωπική διαδρομή πίσω από το εγχείρημα. Μεγαλωμένη σε ένα σπίτι γεμάτο ζώα, «πραγματικό ζωολογικό κήπο» όπως είπε, έμαθε από μικρή πως η μη ανθρώπινη ζωή έχει συναίσθημα – και, ως εκ τούτου, αξιοπρέπεια και δικαιώματα. Ήταν ένα όραμα και μια ιδέα που την ακολούθησε για πάνω από δέκα χρόνια, σε μια δύσκολη προσπάθεια να προτείνει την έκθεση στο εξωτερικό, όπου – όπως χαρακτηριστικά είπε – εισέπραττε «ένα σηκωμένο φρύδι» κάθε φορά που μιλούσε για τα δικαιώματα των ζώων. Σήμερα, η στιγμή έχει ωριμάσει. Η ανάγκη να επανεξετάσουμε τη θέση των ζώων στον κόσμο – όχι πια ως παθητικά όντα, αλλά ως φορείς εμπειρίας, πόνου, χαράς, σχέσης – είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Και η τέχνη μοιάζει ο ιδανικός τρόπος να το ξεκινήσουμε.

Περισσότερο από μια έκθεση, πρόκειται για ένα πολιτικό και ηθικό μανιφέστο με επίκεντρο τη ζωή των ζώων στον σύγχρονο κόσμο. Με περισσότερους από 60 καλλιτέχνες από 25 χώρες, και πάνω από 200 έργα να απλώνονται σε όλους τους ορόφους του μουσείου, το ΕΜΣΤ επιχειρεί όχι απλώς να απεικονίσει τα ζώα, αλλά να διεκδικήσει θέση και δικαιώματα για τη μη ανθρώπινη ζωή στον δημόσιο λόγο. Η έκθεση αντλεί τον τίτλο της από το ομότιτλο δοκίμιο του John Berger, ο οποίος περιγράφει την αποξένωση του ανθρώπου από τα ζώα στην εποχή της νεωτερικότητας: από συνοδοιπόροι στον κόσμο, τα ζώα έγιναν θέαμα, προϊόν και εργαλείο, απόντα από τον ηθικό και πολιτικό μας χάρτη.

Μενέλαος Καραμαγγιώλης Aναζητώντας ένα κλουβί, 2023 Kinesia Paradoxaπρακτική, προβολή80 σλαϊντς σε καρουσέλ, 3.3 καρέ τοδευτερόλεπτο (λούπα) Συλλογή του ΕΜΣΤ

Η διαδρομή της έκθεσης μέσα στο μουσείο έχει σκηνοθετηθεί συμβολικά και καταλαμβάνει 7 ορόφους (έξι όροφοι συν το υπόγειο). Ξεκινώντας από το -1, όπου παρουσιάζονται έργα που συνδέουν την αποικιοκρατία, τη βιομηχανοποίηση και την καταστροφή των βιοτόπων, ο επισκέπτης ανεβαίνει προς την αισιοδοξία: στον πρώτο όροφο, έργα αποτυπώνουν την τρέχουσα κατάσταση των ζώων· ενώ στον τέταρτο όροφο η έκθεση αγκαλιάζει τη ποίησή τους, την πνευματικότητα και την ανάγκη για αρμονική συνύπαρξη. «Είναι μια έκθεση που ανεβαίνει, κυριολεκτικά και μεταφορικά – από την καταστροφή προς την ελπίδα», λέει η Γρέγου.

Driant Zeneli Those Sweet Murky Waters , 2023(στιγμιότυπο) Μονοκάναλο βίντεο 4K , έχρωμο, με ήχο, 13’ 16’’ Παραγωγή Fondazione Merz

Κάτι που δεν ξεκαθάρισα στην αρχή – και ίσως θα έπρεπε – είναι πως τα έργα είναι τόσο πολλά και η έκθεση τόσο μεγάλη, που θα ήταν αδύνατο να σας μιλήσω για το καθένα ξεχωριστά. Θα προσπαθήσω, όσο μπορώ, να σας δώσω μια ιδέα ή την αίσθηση από κάθε όροφο, ή να σημειώσω κάποια έργα που εμένα μου κέντρισαν το ενδιαφέρον. Και μετά, εγώ θα πρέπει να ζήσω με την απογοήτευση ότι δεν κατάφερα να δώσω σε κάθε έναν από αυτούς τους καλλιτέχνες το ελάχιστο που τους αξίζει – μια αναφορά στο κείμενό μου. (Θα το αντέξουν, πιστεύω.)

Το σημείο αφετηρίας της έκθεσης λοιπόν, βρίσκεται στο υπόγειο του μουσείου, όπως είπαμε. Εκεί ο επισκέπτης έρχεται αντιμέτωπος με τη σκοτεινή κληρονομιά της τεχνολογικής «προόδου», που οδήγησαν στη συστηματική εκμετάλλευση των ζώων και στη μαζική καταστροφή των βιοτόπων τους. Το έργο του Sami Baloji, “Hunting and Collecting”, μία εγκατάσταση, κάποιες αρχειακές φωτογραφίες, μία λίστα, όλα αναφέρονται ευθέως στην περίοδο που το Κονγκό ήταν βελγική αποικία, ενώ η Elisabetta Benassi ανασυνθέτουν το τραύμα της αποικιοκρατίας μέσα από εικονικά σημεία συνάντησης ανθρώπων και μη ανθρώπινων υπάρξεων, όπως η «φανταστική στάση λεωφορείου» με τίτλο “M’Fumu”.

Elisabetta Benassi M’Fumu, 2015 Κεραμικός γύψος, μελάνι, ατσάλι, μεταλλικές και χάρτινες ετικέτες, θήκη από πλεξιγκλάς 250 × 220 × 150 εκ.

Επίσης η Rosella Biscotti επανεξετάζει τη διαδρομή της Clara με μία πολύπλευρη ομώνυμη εγκατάσταση, ενός ρινόκερου του 18ου αιώνα που περιφερόταν ως θέαμα στην Ευρώπη. Ο David Brooks αποδομεί το κυνήγι ως μορφή πατριαρχικού θεάματος, ενώ η επιμελήτρια στο Μουσείο Σύγχρονης της Αμβέρσα, Joanna Zielinska, στην ουσία δημιουργεί «μία έκθεση μέσα στην έκθεση» με μία ηχητική εγκατάσταση εν ονόματι “Sonic Space”, όπου 11 καλλιτέχνες και ερευνητές επικοινωνούν με ήχους ζώων.

Art Orienté Objet L’Alalie, 2010 Σχέδιο με κιμωλία σε άσπρο τοίχο, ρομποτική βούρτσα συνδεδεμένη με χρονόμετρο Μεταβλητές διαστάσεις @Πάρις Ταβιτιάν

Κάπου εδώ, λοιπόν, θα ήθελα να σας μιλήσω – ίσως – για το αγαπημένο μου έργο από αυτή την έκθεση (αν και ο χαρακτηρισμός είναι βαρύς). Οι Art Orienté Objet – η Marion Laval-Jeantet και ο Benoît Mangin – δημιούργησαν για το ΕΜΣΤ και τη συγκεκριμένη έκθεση ένα έργο που είναι ταυτόχρονα όμορφο, σκληρό, ευφυές και μοναδικό, με τίτλο «L’Alalie». Οι καλλιτέχνες έχουν σχεδιάσει με κιμωλία, πάνω σε έναν τεράστιο λευκό τοίχο, έναν παγκόσμιο χάρτη – λίγο διαφορετικό. Οι ήπειροι γεμίζουν με ονόματα ζώων και οργανισμών που είναι υπό εξαφάνιση, έχουν ήδη εξαφανιστεί ή αναμένεται να εξαφανιστούν στο άμεσο μέλλον. Και όλα αυτά είναι γραμμένα σε γλώσσες που επίσης έχουν χαθεί, σβήσει ή δεν χρησιμοποιούνται πια. Ένας μηχανικός σπόγγος, συνδεδεμένος με χρονοδιακόπτη, περνά αργά πάνω από τον χάρτη, σβήνοντας μεθοδικά τη μαύρη κιμωλία. Μέχρι το τέλος της έκθεσης, το έργο θα έχει σβηστεί εντελώς. Δεν θα έχει μείνει ούτε λέξη, ούτε είδος, ούτε ανάμνηση. Απλά εκπληκτικό – και τρομερά σκληρό.

Ο θεατής ακολουθεί στη συνέχεια μια ανιούσα διαδρομή — κυριολεκτικά και μεταφορικά. Από τον πρώτο όροφο και πάνω, το βλέμμα περνά στη σημερινή πραγματικότητα: τα ζώα που επιβιώνουν σε αστικά περιβάλλοντα, η βιομηχανική κτηνοτροφία, οι καθημερινές μορφές βίας, αλλά και οι μορφές ακτιβισμού, νέες γνώσεις, πειραματικές επιστημονικές και εικαστικές συνεργασίες. Η καλλιτεχνική γλώσσα αλλάζει κι αυτή. Τα έργα της Tiziana Pers, που διατηρεί καταφύγιο για άρρωστα ζώα στη Βόρεια Ιταλία, είναι μια πράξη σωτηρίας μέσω της τέχνης: παίρνει τα ζώα με αντάλλαγμα ένα πορτρέτο των ιδιοκτητών του εργοστασίου.

Gustafsson & Haapoja Embrace Your Empathy, 2016/2025 ( λεπτομέρεια) Εγκατάσταση από 20 σημαίες Μεταβλητές διαστάσεις Συν – ανάθεση ΕΜΣΤ
@ Πάρις Ταβιτιάν

Ένας καλλιτεχνικός φόρος τιμής, αλλά και μια ανταλλαγή με συμβολικό ηθικό βάρος. Στον ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στους ορόφους παρουσιάζεται το έργο των Gustafsson & Haapoja, με τίτλο «Embrace Your Empathy». Πρόκειται για μια εγκατάσταση που αποτελείται από είκοσι σημαίες, καθεμία από διαφορετικό μέρος του κόσμου. Όμως, οι σημαίες αυτές δεν φέρουν τα γνωστά γεωμετρικά σχήματα ή χρώματα των εθνικών συμβόλων. Αντί γι’ αυτά, κάθε σημαία απεικονίζει ένα ζώο που αντιπροσωπεύει την εκάστοτε χώρα . Η Ελλάδα απεικονίζεται με ένα δελφίνι.

Marcus Coates Extinct Animals, 2018 (άποψη εγκατάστασης, λεπτομέρεια) Σύνολο 19 εκμαγείων, γύψος Μεταβλητές διαστάσεις @Πάρις Ταβιτιάν

Τα έργα είναι τόσα πολλά και πραγματικά ξεπηδούν από κάθε μικρή σπιθαμή του χώρου – στους διαδρόμους στις γωνίες, φυσικά στον εξωτερικό δημόσιο χώρο του κτηρίου (υπάρχουν 3 έργα!). στο διάδρομο του 1ου ορόφου ας πούμε παρουσιάζονται έργα του Ευριπίδης Βαβούρης, γλύπτης και πρωτοπόρος στον χώρο του «animalie» στην Ελλάδα που έφυγε από την ζωή πριν λίγα χρόνια. Επίσης από τα αγαπημένα μου είναι εκείνα τα γλυπτά του Marcus Coates.Ο καλλιτέχνης δημιουργεί γύψινα αποτυπώματα χεριών που παριστάνουν τις σκιές των ζώων που έχουν εξαφανιστεί. Ενώ η τεράστια Lynn May Saeed, με έργα από πολυστερίνη, φέρνει στο φως την απόλυτη εξάρτηση της τέχνης και του πολιτισμού μας από το πετρέλαιο στον τελυταίο όροφο της έκθεσης.

Η έκθεση «Why Look at Animals?» δεν είναι μια έκθεση φυσιολατρική. Είναι πολιτική, είναι ριζοσπαστική, είναι ένα κάλεσμα να επαναδιαπραγματευτούμε τη σχέση μας με το μη ανθρώπινο. Η φωνή των ζώων διαπερνά το μουσείο. Μερικές φορές ψιθυριστά, άλλες οργισμένα. Πάντα με επίγνωση. Το ΕΜΣΤ δηλώνει την υποστήριξή του εμπράκτως, επιτρέποντας την είσοδο σε κατοικίδια ζώα στους χώρους του – ένα από τα ελάχιστα μουσεία παγκοσμίως με τέτοια πολιτική. Μια ακόμη ανατροπή στην ανθρωποκεντρική λογική που διαπερνά τον θεσμό του μουσείου. Καθώς ο επισκέπτης ανεβαίνει τους ορόφους, αφήνει πίσω του την αποικιοκρατία, τη βιομηχανία, την εκμετάλλευση – και φτάνει σε κάτι νέο: μια πιθανή επανασύνδεση, μια αλληλεγγύη που δεν θα είναι ιεραρχική αλλά οργανική. Η Κατερίνα Γρέγου εκμυστηρεύτηκε πως στον τελευταίο όροφο δημιούργησε ένα «ελπιδοφόρο μέλλον».

Radha D’Souza and Jonas Staal Comrades in Extinction , 2020 – 2021 (άποψη εγκατάστασης, λεπτομέρεια) Εγκατάσταση με ξύλο, ελαιογραφία τοπίου και ζωγραφική με γκουάς Μεταβλητές διαστάσεις Παραγωγή του ΕΜΣΤ @Πάρις Ταβιτιάν

Προσωπικά, δεν έχω βρεθεί σε πιο πλήρη έκθεση στη ζωή μου. Σ’ αυτή την έκθεση νιώθεις πως η τέχνη σε κυνηγάει, μαζί με τις ενοχές του να είσαι άνθρωπος. Δεν θα σας πω ψέματα: για να πείτε πως όντως έχετε δει αυτή την έκθεση, χοντρικά πιστεύω θα χρειαστείτε ένα τριήμερο. Όσο και να λατρεύεις την τέχνη, να την αποζητάς και να την αναζητάς, οι 7 όροφοι, οι 60+ καλλιτέχνες και τα 200 έργα είναι πολλά για μία και μόνο επίσκεψη. Αλλά αυτό μόνο πρόβλημα δεν αποτελεί. Πάρτε τον χρόνο σας – θα τον χρειαστείτε. Επιστρέψτε ξανά και ξανά στους χώρους του μουσείου. Θαυμάστε τη μοναδική συνθήκη του ταλέντου όταν συσπειρώνεται, καθώς και τα λάθη, τα προβλήματα, τις ευθύνες που μας βαραίνουν όλους. Και κάτι τελευταίο. Αναλογιστείτε αν νιώθετε ασφαλείς – στο σώμα σας, στο περιβάλλον σας, στη ζωή σας. Και αν η απάντηση είναι (που το ελπίζω) «ναι», δείτε άλλη μία φορά την έκθεση και συνειδητοποιήστε: Η ασφάλεια και η αυτοδιάθεση είναι προνόμιο – που μπορεί, σαν άνθρωποι, να μην το έχουμε πάντα, αλλά τα ζώα ιστορικά το είχαν πριν τους το κλέψουν οι άνθρωποι. «Η προστασία της μη ανθρώπινης ζωής πρέπει να έχει το ίδιο αξιακό πρόσημο με εκείνη της ανθρώπινης», λέει η Γρέγου. Και η συγκεκριμένη έκθεση κάνει ένα σημαντικό πρώτο βήμα.