Ημερολόγιο: Τέσσερις ηθοποιοί ενώνουν τη φωνή τους με εκείνη του Γιάννη Ρίτσου στο Θέατρο Δρόμος

Η επαφή μου με την ποίηση του Ρίτσου ξεκινάει από τα σχολικά χρόνια. Συμπτωματικά με τη «Τετάρτη Διάσταση», μέσα από το έργο «Η Σονάτα του Σεληνόφωτος», που διδαχθήκαμε στο πλαίσιο των νεοελληνικών κειμένων. Είχαμε την τύχη η καθηγήτρια του μαθήματος, η οποία ήταν  ιδιαίτερα δημιουργική και με καλλιτεχνική ευαισθησία, να μας προτείνει να ανεβάσουμε σε παράσταση το συγκεκριμένο ποίημα, παρουσιάζοντας το στο διαγωνισμό μαθητικών παραστάσεων στην πόλη μου τη Θεσσαλονίκη. Δηλώνοντας απευθείας συμμετοχή και ξεκινώντας την θεατρική προσέγγιση αλλά και εκμάθηση του ποιήματος, είχα την ευκαιρία να εμβαθύνω ιδιαίτερα στον κόσμο του Ρίτσου ανακαλύπτοντας τους θησαυρούς που έκρυβε, τόσο σε σχέση με τον ιδιαίτερο τρόπο γραφής του όσο και με τα κοινωνικά, ιστορικά και υπαρξιακά στοιχεία που καθρεφτίζονται μέσα στους στίχους του.

Το ταξίδι της Ισμήνης περνάει μέσα από πολλά μονοπάτια. Ξεκινώντας με μια παρουσίαση του εαυτού της αλλά και του χώρου μέσα στον οποίο τοποθετείται, εισδύει σταδιακά στο παρελθόν της, στα γεγονότα που σημάδεψαν την οικογένεια της και την ίδια και στη σκιαγράφηση της αδερφής της, της Αντιγόνης, που αποτέλει τον κεντρικό άξονα στο μεγαλύτερο μέρος της αφήγησης της. Περνώντας από μια πιο στυλιζαρισμενη και σεμνότυφη  μορφή σε μια σταδιακή αποδόμηση του καθωσπρέπει προσωπείου της, απογυμνώνεται μπροστά στα μάτια των θεατών και του νεαρού Αξιωματικού. Η παρουσία του τελευταίου είναι αυτή που επιτείνει την ανάγκη της για την αποκαθήλωση κάθε τι ψεύτικου μέσα της και έξω της.

Όπως όλοι οι ήρωες του «Ημερολόγιου» έτσι και η Ισμήνη παρουσιάζεται με μια διάθεση εξομολογητική, απέναντι σε ένα νέο άντρα, που αποτελεί το έναυσμα για να αποκαλύψει τις πιο μύχιες πλευρές της και να παρουσιάσει την αλήθεια της απογυμνωμένη. Μέσα από αυτή τη διαδικασία αναδεικνύονται θέματα που διαποτίζουν όλη την ποίηση του Ρίτσου όπως  είναι οι έννοιες του χρόνου, της φθοράς και του θανάτου, οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες, ο απωθημένος έρωτας και η μοναξιά, η αδηφαγία της δόξας και της εξουσίας.

Γιώτα Τσιότσκα: Η Ισμήνη μεταφέρει στο σήμερα κάποια από τα πιο ουσιώδη και επίκαιρα μηνύματα, που θα ήθελα να επικοινωνήσω και να μοιραστώ ως άνθρωπος και καλλιτέχνης

Οι σκέψεις και τα συναισθήματα μου για την Ισμήνη πέρασαν από διάφορα στάδια. Ξεκινώντας από την πρώτη ανάγνωση ξαναθυμήθηκα από τη μία το γνώριμο τρόπο γραφής του Ρίτσου, με τις γλαφυρές περιγραφές και τα πυκνά νοήματα, ενώ από την άλλη ανακάλυψα μια Ισμήνη πολύ διαφορετική από αυτήν της αρχαιότητας. Τα συναισθήματα μου ήταν διττά σε σχέση με τη δεικτική και επικριτική θέση που παίρνει απέναντι στην αδερφή της την Αντιγόνη, ένα πρόσωπο που κατά κάποιο τρόπο έχουμε «μάθει» να υποστηρίζουμε και να θαυμάζουμε. Δεν ήξερα αν συμφωνώ ή όχι με όσα διατυπώνει και τι θέση θα έπρεπε να πάρω αρχικά ως αναγνώστης και μετέπειτα ως ηθοποιός. Συνεχίζοντας τη μελέτη και την ανάλυση του έργου συνειδητοποίησα σταδιακά το μέγεθος και τη μοναδική αξία του. Το πως κάθε λέξη, κάθε εικόνα, κάθε σημείο στίξης, είχε ουσία και παρήγαγε νόημα σε σχέση με την ιστορία του τόπου μας αλλά και ολόκληρης της ανθρωπότητας, σε σχέση με τη φύση του ανθρώπου τόσο σε επίπεδο προσωπικό και αυτοβιογραφικό όσο και σε επίπεδο οικουμενικό και πανανθρώπινο. Μα το κυριότερο που συνειδητοποίησα ήταν ότι η Ισμήνη μεταφέρει στο σήμερα κάποια από τα πιο ουσιώδη και επίκαιρα μηνύματα, που θα ήθελα να επικοινωνήσω και να μοιραστώ ως άνθρωπος και καλλιτέχνης.

Κατά τη γνώμη μου ο Γιάννης Ρίτσος και κατ’ επέκταση η  Ισμήνη καταπιάνεται με τόσο διαχρονικά και πυρηνικά σε σχέση με την ανθρώπινη ύπαρξη θέματα, που ξεπερνά τα όρια της όποιας εποχής, είτε αυτής που έζησε και δημιούργησε είτε αυτής που διανύουμε στο σήμερα. Μέσα στον φθαρτό κόσμο των τριών διαστάσεων υπάρχουν διαφόρων ειδών αλήθειες που μεταλλάσσονται, παίρνοντας χαρακτήρα προσωπικό, υποκειμενικό, πρόσκαιρο. Ο Ρίτσος όμως ήρθε να μας μιλήσει για την Τετάρτη Διάσταση, μέσα στην οποία η υποκειμενικότητα του χώρου και του χρόνου καταρρίπτεται, αφήνοντας να φωτιστεί ό,τι είναι αιώνιο και αναλλοίωτο. Θεωρώ λοιπόν πως ο Ρίτσος, ανεξάρτητα από τα εξωτερικά γνωρίσματα της γραφής και της ποιητικής του φόρμας, στην ουσία του έργου του θα παραμείνει για πάντα επίκαιρος. Στην περίπτωση της δικής μας θεατρικής απόδοσης δεν χρειάστηκε καμία προσπάθεια εκσυγχρονισμού του ποιήματος ή της σκηνικής δράσης, ώστε να μοιάζει «σημερινό» το αποτέλεσμα. Χρειάστηκε απλώς να συνδεθούμε με την αλήθεια του κειμένου, που δημιουργεί αυτόματα πολλαπλούς συνειρμούς και ταυτίσεις σε σχέση με τη ζωή μας στο τώρα.

Η σχέση μου με την Τέταρτη Διάσταση του Γιάννη Ρίτσου είναι σχεδόν καρμική. Γνώρισα αυτά τα κείμενα του 2004 όταν μου χάρισε το βιβλίο ο Βασίλης Νικολαΐδης στην πρεμιέρα του Ιππολύτου που κάναμε τότε στην Επίδαυρο. Από τότε η αναμέτρηση μου με αυτά τα κείμενα μου έγινε σχεδόν εμμονή. Έτσι το 2016 κάναμε με το Βασίλη στο θέατρο Φούρνος την Ισμήνη την οποία επαναλάβαμε το 2019 και την ταξιδέψαμε μέχρι το Μεξικό. Τώρα με αυτή την πρόταση από τον Εμμανουήλ Μαύρο για να παραστήσω τη Φαίδρα σε αυτό το θεατρικό Ημερολόγιο, αισθάνομαι ότι έχω μια δεύτερη ευκαιρία να βουτήξω στα δροσερά και επικίνδυνα νερά της ποίησης αυτού του μοναδικού ποιητή. Αλλά και οι θεατές θα έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν τον λυρικό Ρίτσο, απαλλαγμένο από την ανάγκη της ιστορικής συγκυρίας για ηρωισμό και επική διάθεση.

Η Φαίδρα κόρη του Μίνωα και της Πασιφάης και γυναίκα του βασιλιά Θησέα, ερωτεύεται απεγνωσμένα τον πρόγονο της Ιππόλυτο, ο όποιος λατρεύει την θεά Άρτεμη και είναι ορκισμένος σε αγνότητα. Στο έργο του Ρίτσου αναγνωρίζουμε μια γυναίκα τόσο απόλυτα παραδομένη στην ερωτική της επιθυμία που πια έχει ξεκόψει τους δεσμούς με κάθε κοινωνική σύμβαση. Ο έρωτας αυτός την εμποδίζει να συνεχίσει να υπερασπίζεται τους προηγούμενους ρόλους της ως βασίλισσα ,σύζυγος, ακόμα και αυτόν της μητέρας. Αναπόφευκτα οδηγείται στο θάνατο παίρνοντας μαζί της σε μια στιγμή ακραίας εκδίκησης και τον Ιππόλυτο. Όποτε καταπιάνομαι με το Ρίτσο αισθάνομαι ότι μου ξεκλειδώνει υποκριτικά μονοπάτια τα οποία ούτε φανταζόμουν ότι υπήρχαν μέσα μου και θα μπορούσα να τα υπερασπιστώ. Είναι πραγματικά αποκαλυπτική και λυτρωτική εμπειρία.

Μαριάνθη Σοντάκη: Όποτε καταπιάνομαι με το Ρίτσο αισθάνομαι ότι μου ξεκλειδώνει υποκριτικά μονοπάτια τα οποία ούτε φανταζόμουν ότι υπήρχαν μέσα μου και θα μπορούσα να τα υπερασπιστώ

Η αίσθηση που έχω για τους δύο αυτούς χαρακτήρες του Ιππολύτου και της Φαίδρας είναι αυτή δύο μαχητών που παλεύουν να υπερασπιστούν τις φιλοσοφικές τους θέσεις. Η Φαίδρα, με ένα χειμαρρώδη λόγο υπερασπίζεται την απόφαση της να διεκδικήσει τον έρωτα έξω από τις κοινωνικές συμβάσεις και ο Ιππόλυτος με τη σιωπή του, υπερασπίζεται την θέση του για αγνότητα και απάρνηση των επίγειων απολαύσεων. Δύο κόσμοι που συγκρούονται χωρίς έλεος με προδιαγεγραμμένο το ζοφερό τέλος.

Μόνο η λέξη «δέος» μπορεί να περιγράψει τα αισθήματά μου κάθε φορά που επανέρχομαι σε ένα από αυτά τα 17 κείμενα της Τετάρτης Διάστασης. Ειδικά η Φαίδρα είναι ο πιο πολύπλοκος και επικίνδυνος ποιητικός μονόλογος. Το ποιητικό της μέγεθος αλλά και η εναλλαγή του ποιητικού με έναν απόλυτα ρεαλιστικό λόγο δεν μπορεί παρά να επηρεάσουν την υποκριτική γραμμή που έχουμε επιλέξει. Αυτά τα κείμενα, που δεν γνωρίζουμε με σαφήνεια αν έχουν γραφτεί για να παρασταθούν, έχουν ιδιαίτερο υποκριτικό κώδικα που είναι αδύνατον να τον παραβλέψεις.

Το μεγαλείο της ποιητικής και της θεατρικότητας του Ρίτσου, είναι κατά τη γνώμη μου ότι αυτά τα έργα αν κατανοηθούν από τον ηθοποιό σε βάθος, αρκεί αυτός να καθίσει σε μια καρέκλα με απέναντί του τους θεατές και να τους ιστορήσει τα πάθη του ήρωα του, που είναι πανανθρώπινα και ακουμπούν στον καθένα από μας. Παράλληλα αν λειτουργήσουν οι κεραίες του ηθοποιού ή του σκηνοθέτη κατανοεί ότι όπως σε όλα τα σπουδαία έργα η σκηνοθετική γραμμή βρίσκεται ανάμεσα στις γραμμές του ποιητικού κειμένου.

Τα μελοποιημένα ποιήματα του ποιητή αποτελούν την αφορμή για την ειδική ενασχόληση του έργου του και ως αναγνώστρια αλλά και ως καλλιτέχνη. Σίγουρα ένα από τα πιο εμβληματικά του έργα είναι η Τέταρτη Διάσταση, όμως ο Επιτάφιος και η Ρωμιοσύνη κεντρίζουν το ενδιαφέρον όχι μόνο ως μελέτη της ποίησης του, αλλά να εμβαθύνουμε και στην θεατρικότητα που εκπέμπει το σύνολο του έργο του.

Στη Σονάτα του Σεληνόφωτος, με βάση το σκηνοθετικό καμβά μιας ηλικιωμένης γυναίκας που διψάει για ζωή, αφήνομαι να με παρασύρει σε κάθε του στίχο και κάθε του λέξη η γραφή του έργου και η θεατρική του ποιητικότητα, για να περάσουν στο κοινό οι εικόνες μιας εποχής που παρακμάζει, μιας γυναίκας που αποζητά να απελευθερωθεί από την στέρηση και με ορμή την νεανική εικόνα να ζητήσει την διέξοδο.

Μαριάννα Λαγουρού: Όσο θα υπάρχουν κοινωνικές τάξεις οι οποίες θα πνίγονται μέσα στα «μην» και τα «δεν» και μιας απροσδιόριστης ακόμα και επιβαλλόμενης τάχα ηθικής, τη  «Σονάτα του Σεληνόφωτος» θα την βιώνουμε για χρόνια

Τα χαρακτηριστικά που με γοητεύουν είναι η ύπαρξη του ποιητή σε κάθε λόγο και πράξη, με γοητεύει το γεγονός που σε κάθε έκφρασή του συνδυάζει τη διαχρονική πολιτικοκοινωνική κατάσταση ακόμα και με την έκφραση του έρωτα. Δεν μπορεί απέναντι σε έναν τέτοιο έργο και σε μια  τέτοια ηρωίδα που ξεστομίζει μόνο αλήθειες να με απωθεί το ο,τιδήποτε, απλά τα αγαπάς και τα κρατάς όλα. Αν και δεν είναι κάτι άγνωστο, βίωσα πολύ έντονα το αίσθημα της μοναξιάς.

Οι εποχές και η ιστορία επαναλαμβάνονται. Όσο θα υπάρχουν κοινωνικές τάξεις οι οποίες θα πνίγονται μέσα στα «μην» και τα «δεν» και μιας απροσδιόριστης ακόμα και επιβαλλόμενης τάχα ηθικής, τη  «Σονάτα του Σεληνόφωτος» θα την βιώνουμε για χρόνια. Πόσες ευκαιρίες ανθρώπων έμειναν ανεκμετάλλευτες, στα χρόνια που πέρασαν άσκοπα, πόσες επιθυμίες καταπνίχτηκαν άδοξα, πόσες ζωές έμειναν κενές και αβίωτες… Όλα αυτά βαραίνουν την ίδια την ηρωίδα, που επέβαλε στον εαυτό της τόσες στερήσεις, προκειμένου να διατηρήσει την αξιοπρέπεια και την ηθικότητά της, εισπράττοντας ένα θλιβερό αποτέλεσμα.

Κοινό στοιχείο των έργων του αφιερώματος είναι ο φθοροποιός χρόνος, οι χαμένοι αγώνες, ο ανιδιοτελής έρωτας, οι επιλογές της κάθε ηρωΐδας και του κάθε ήρωα και ο νεαρός ταξιδευτής που συνδέει σημειωτικά και νοηματικά τα έργα μεταξύ τους.

Όλοι οι ήρωες- όπως και στη Σονάτα– μπαίνουν σε μια διαδικασία εξομολόγησης και άτυπης μάχης με το χρόνο που έχει φύγει, τους έχει φθείρει και προσπαθούν μέσα από αυτήν την εξομολογητική τους διάθεση να λυτρωθούν. Οδηγούνται στην επί σκηνής πράξη όπου ο θεατής θα εκλάβει την λύτρωση ή μη.

Γνώρισα τη ποίηση του Γιάννη Ρίτσου στην πρώιμη εφηβεία μου. Τότε που η καθημερινότητα μου, οι ανησυχίες μου και η ανάγκη μου να συνδεθώ με κάτι ευρύτερο, με έκανε να αναζητώ στα αναγνώσματα μου, μια φωνή ή αν θέλετε μια γραφή, που να μου είναι γνώριμη, οικεία και έτοιμη να αγκαλιάσει τις δικές μου σκέψεις και ιδέες για τον κόσμο που τότε άρχιζα να αναγνωρίζω. Ο Ρίτσος έγινε αμέσως δικός μου άνθρωπος και σχεδόν αποτέλεσε τον ανταποκριτή μιας εποχής που δεν έζησα εγώ, αλλά η γενιά των γονιών μου, με τον τρόπο που τα ευαίσθητα αυτιά μου μπορούσαν να ρουφήξουν κάθε λέξη, τα μάτια μου να δουν κάθε εικόνα και ο νους μου να σχηματίσει το ιδανικό αύριο. Στη συνέχεια τον ξανασυνάντησα στη σχολή του Εθνικού, όπου μέσα από την “Τέταρτη Διάσταση”, αυτό το εμβληματικό του έργο, καταπιάστηκα με τον Αίαντα ως δευτεροετής σπουδαστής και εκεί μπόρεσα να περπατήσω λίγο πιο βαθιά στον άχρονο μεγαλειώδη κόσμο του. Μελέτησα τη ζωή του, τη στάση του, την εποχή που έγραψε, το σύνολο των έργων του για να μπορέσω να υποστηρίξω όσο καλυτέρα μπορούσα στη πράξη αυτά που ήθελε ο ίδιος να φωνάξει πίσω από κάθε λέξη. Και να πάλι βρισκόμαστε το 2023 για να ολοκληρώσουμε τρόπον τινά, αυτή την ιδιαίτερη σχέση μας με αφορμή τον Αποχαιρετισμό. Αυτό το υπέροχο έργο που για εμένα αποτελεί ένα από τα πιο λαμπερά διαμάντια της ποίησης του Γιάννη Ρίτσου. Kαι ίσως μια αφορμή να αποχαιρετήσω κι εγώ μέσα από τη γραφή του ό,τι με έχει πληγώσει. Είναι τέτοιος ο Ρίτσος που δεν μπορείς να τον δεις μόνο ως άνθρωπο ή μόνο ως ποιητή. Ο Ρίτσος ήταν – και είναι – Άνθρωπος της Ποίησης και Ποιητής του Ανθρώπου. Ο Ρίτσος είναι εκεί για κάθε τι που γράφει. Δεν γράφει εκ του ασφαλούς. Από απόσταση. Αλλά βρίσκεται ακριβώς εκεί που συμβαίνει αυτό για το οποίο μιλάει. Και αυτό είναι που με συγκινεί με αυτόν τον άνθρωπο και με συνταράζει. Είναι ποιητής με σάρκα και οστά. Φτιαγμένος με αίμα και χώμα. Σαν να είναι φίλος σου. Γι’ αυτό τον αγαπάω. Γι’ αυτό οφείλω να τον αγαπώ.

Λεωνίδας Καλφαγιάννης: Ο Ρίτσος έχει αυτή τη μαγική ικανότητα να φτιάχνει ήρωες και πρότυπα όχι μόνο να τα περιγράφει.

Ο ήρωας μου σε αυτό το έργο ταξιδεύει προς τον θάνατο, τον θάνατο του, μέσα από τα κομμάτια της ζωής του. Της 29χρονης ζωής του. Βλέπουμε τις τελευταίες στιγμές του Γρηγόρη Αυξεντίου λίγο πριν καεί ζωντανός στη σπηλιά της Μονής Μαχαίρα όπου είχε κρυφτεί με άλλους συντρόφους του αγωνιστές ενάντια στην αγγλική κατοχή και όπου τελικά ύστερα από μάχη περικυκλώθηκαν από τους ένοπλους άγγλους κατακτητές. Οι σύντροφοι του επέλεξαν να βγουν από τη σπηλιά με τα χέρια σηκωμένα. Με τα χέρια ηττημένα. Ο Γρηγόρης Αυξεντίου όχι. Επέλεξε τη φωτιά. Επέλεξε να πεθάνει ελεύθερος για ό,τι πιστεύει και πολεμά, παρά να ζήσει και να είναι για πάντα νεκρωμένος αν και τιμώμενος από τους ίδιους τους κατακτητές. Επέλεξε την Ελευθερία με τον Θάνατο παρά την Σκλαβιά Μες τη Ζωή που τόσο αγαπούσε όσο και το νησί του. Την Κύπρο. Την Κύπρο του. Την Κύπρο μας. Μα είναι να μη θαυμάζεις αυτό το 29χρονο αγόρι, όχι για το θάρρος του. Μα για το θράσος του. Μπορείς να μη γοητευτείς από τη λύσσα του για ζωή ενώ μετρά τις ώρες για τον θάνατο του; Όλα του μου αρέσουν και μακάρι μια μέρα να μπορούσα να πω: να έστω έτσι λίγο του έμοιασα. Ο Ρίτσος έχει αυτή τη μαγική ικανότητα να φτιάχνει ήρωες και πρότυπα όχι μόνο να τα περιγράφει. Σε αυτή τη παράσταση αναμετριέμαι με τον Χρόνο της Ζωής και του Θανάτου με την βοήθεια 29 κουτιών που αποτελούν τα 29 χρόνια της ζωής του. Αυτά τα κουτιά είναι οι σύντροφοι του. Τα βήματα του. Τα στάδια του. Τα πρόσωπα του. Τα κομμάτια του. Αυτά είναι που ξαναγνωρίζει λίγο πριν πεθάνει, που αποχαιρετά, για να μπορέσει να παραιτηθεί από το σώμα του. Για να μπορέσει να πει: Είμαι Ελεύθερος Να Πεθάνω.

Είναι η Φωνή μου. Και ήρθε αυτή η Φωνή η τεράστια – μέσα από την πρόταση που είχα να υπερασπιστώ τον Γρηγόρη Αυξεντίου – να πάρει τη  μικρή δική μου φωνή για να την κάνει να ακουστεί. Να ξεσκάσει. Ζούμε εποχές απόλυτης φτώχιας. Όχι μόνο πνευματικής. Μα κοινωνικής, πολιτικές, ανθρωπιστικής. Είναι καιρός που μιλώ για την ανάγκη να αφυπνιστούμε, σαν άνθρωποι μιας κοινωνίας που συνεχώς μας υποβίβαζε, μας χειραγωγεί, μας χρησιμοποιεί και μας συμβιβάζει… Και είναι από την αρχή της διαδρομής μου μέσα σε αυτόν τον χώρο, η πρόθεση μου, να μπορώ με τη σκηνική μου δράση – έστω λίγο- να επιδράσω σε ό,τι συμβαίνει γύρω μας και ζούμε. Ο λόγος του Ρίτσου δια του στόματος του Γρηγόρη Αυξεντίου -αυτού του μεγάλου ήρωα και ανθρώπου που τις τελευταίες ώρες της ζωής του μας παρουσιάζει ο ποιητής- είναι ο λόγος που μου ταιριάζει στο Σήμερα. Χρειάζεσαι να ξαναβρούμε τη φωνή μας. Την υπόσταση μας. Σε μια εποχή που όλα είναι τόσο θολά και ψεύτικα, μια φωνή που παίρνει την ευθύνη με την πράξη της και όχι μονό με τη σκέψη της, μου κάνει, για να μοιράσω όσο μπορώ ένα κομματάκι της αλήθειας που αντιλαμβάνομαι πως έχει χαθεί γύρω μας.

Σε όλα του τα έργα πίσω από κάθε ήρωα – υπαρκτά ή μη- κρύβεται ο Ρίτσος. Κρύβονται οι διάφορες πτυχές του Ρίτσου. Οι διαφορετικοί ρόλοι που ο ίδιος έχει διαλέξει για τον εαυτό του αλλά και οι ρόλοι που του προσέδωσαν οι άλλοι. Και παράλληλα καβαλάει χιλιάδες μάσκες για τον καθένα από εμάς. Κάθε ήρωας ή ηρωίδα αυτού του αφιερώματος, έχει πίσω από τον χαρακτήρα και τη μάσκα του, το πρόσωπο του Γιάννη Ρίτσου φωτισμένο με τέτοιο τρόπο ώστε να διακρίνει κανείς μια πτυχή της ψυχοσύνθεσης του. Στον αποχαιρετισμό νιώθω ότι οι μάσκες που φαίνονται είναι πολλές – τόσες όσα και τα πρόσωπα του κόσμου- και πίσω από αυτές δεν είναι μόνο μια πτυχή του μα ολόκληρος ο Ρίτσος με όλη του τη φωτεινότητα. Σαν να έχεα πει: τώρα θα μαζέψω όλες τις μάσκες, τώρα θα τις κάψω και τώρα θα δείτε το πρόσωπο μου.

Ας έρθει ο κόσμος να δει τον τροπή που προσπαθήσαμε να δώσουμε την εικόνα στα νοήματα του Ρίτσου. Υπάρχουν χιλιάδες τρόποι όσοι και οι άνθρωποι. Δεν υπάρχει ένας τρόπος, ούτε ένας και σωστός. Υπάρχει η προσπάθεια να φτιάξουμε έναν κόσμο όπου μπορούν όλοι να δουν τον εαυτό τους μέσα και εκεί να ηρεμήσουν. Να ηρεμήσουν με την συνειδητοποίηση ότι και κάποιοι άλλοι είναι σαν αυτούς που είναι έτοιμοι να τους αγκαλιάσουν. Ελπίζω να το έχουμε καταφέρει.