“Αν μπορείς να δεις, κοίτα και αν μπορείς να κοιτάξεις, παρατήρησε”: Όσα μάς έμαθε ο Ζοζέ Σαραμάγκου
Σαν σήμερα, πριν από 101 χρόνια, γεννήθηκε ο νομπελίστας Πορτογάλος συγγραφέας Ζοζέ Σαραμάγκου, τα λόγια του οποίου μάς εμπνέουν μέχρι και σήμερα.
Στις 16 Νοεμβρίου του 1922 γεννήθηκε στο χωριό Αζινιάγκα της Πορτογαλίας, ο Ζοζέ ντε Σόουζα Σαραμάγκου, ένας συγγραφέας που στο δεύτερο μισό της ζωής του θα απασχολούσε έντονα την λογοτεχνική και πολιτική σκηνή της Πορτογαλίας και θα γινόταν κάτοχος Νόμπελ Λογοτεχνίας στα 66 του χρόνια.
Με την λογοτεχνία άργησε αρκετά να ασχοληθεί. Πάντα όμως έδειχνε την δυσαρέσκεια του στον καπιταλισμό και κυρίως στην πολιτική γραμμή της πατρίδας του. Δούλευε ως μηχανικός αυτοκινήτων, τα βράδια όμως τα περνούσε στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Λισαβόνας, όπου ζούσε. Η περιέργεια και η θέληση του να μάθει, όπως είχε δηλώσει, ήταν αυτά που του έμαθαν τα περισσότερα στην ζωή.
«Πού είναι όλα αυτά τα χρήματα που ρίχνονται στις αγορές; Πολύ καλά και αυστηρά φυλαγμένα. Μετά, ξαφνικά, τι μένει να σώσουμε; Ζωές; Όχι! Τράπεζες.»
Τα επόμενα χρόνια τον κέρδισε η δημοσιογραφία. Δήλωνε άθεος και κομμουνιστής, με παράνομη πολιτική δράση και αμφισβήτησε έντονα τις αξίες της μετα-δικτατορικής ζωής στην Πορτογαλία, με έργα του όπως τα Baltasar & Blimunda, Η Χρονιά Που Πέθανε Ο Ρικάρντο Ρέις και Όλα Τα Ονόματα, όμως ευρύτερα γνωστός έγινε με το μυθιστόρημά του Περί Τυφλότητος, το 1995.
Ο συγγραφέας, που είχε κριθεί πολλές φορές για τις θρησκευτικές αλλά και τις πολιτικές του απόψεις, ήταν άκρως επικριτικός προς την πολιτική ταυτότητα της Πορτογαλίας του 20ου αιώνα. Τα έργα του συνδύαζαν την σκληρή πραγματικότητα και την κριτική του πάνω στα γεγονότα της εποχής του, μασκαρεμένα όμως με τον μύθο και την αλληγορία που τόσο αγαπούσε, όλα τοποθετημένα σε έναν κόσμο γεμάτο ψευδαισθήσεις και φυσικά, όνειρα.
Η ειρωνεία βέβαια δεν θα μπορούσε να λείπει από το έργο του. Αυτή η τολμηρή πένα του τον ανάγκασε να αυτοεξοριστεί το 1992 στο Λανθαρότε των Κανάριων Νήσων, καθώς είχε προηγηθεί μία σφοδρή κριτική στο βλάσφημο, κατά την Καθολική Εκκλησία, βιβλίο του Το Κατά Ιησούν Ευαγγέλιο. Η τότε συντηρητική κυβέρνηση της Πορτογαλίας θα απορρίψει την υποψηφιότητά του για το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας και ο Σαραμάγκου θα απογοητευτεί για άλλη μία φορά από την πατρίδα του.
Το 1998, ο Ζοζέ Σαραμάγκου θα κερδίσει το Νόμπελ Λογοτεχνίας, με τους διοργανωτές να τονίζουν πως «Οι ιστορίες των βιβλίων του μπορεί να φαίνονται περίεργες και εξωπραγματικές, αλλά μας βοηθούν να κατανοήσουμε το μέρος εκείνο της πραγματικότητας που μας διαφεύγει.»
Από το σπίτι του στο Λανθαρότε σπάνια θα μετακινηθεί. Εκεί θα μάθει πως πάσχει από λευχαιμία, εξαιτίας της οποίας θα νοσηλευτεί αρκετές φορές τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Η ασθένειά του τελικά θα τον νικήσει στις 18 Ιουνίου του 2010 και ο αμφιλεγόμενος νομπελίστας συγγραφέας θα αφήσει την τελευταία του πνοή.
Τα πιο γνωστά του μυθιστορήματα
Ζοζέ Σαραμάγκου
Η πλοκή του πιο γνωστού του μυθιστορήματος, Περί Τυφλότητας, που τον έκανε ευρέως γνωστό, αφορά τον πληθυσμό μίας ολόκληρης χώρας που χτυπά ξαφνικά μία επιδημία τυφλότητας, από την οποία γλιτώνει μόνο μία γυναίκα. Και όταν η κυβέρνηση επιχειρεί να περιορίσει την εξάπλωση της πανδημίας, τα αυξανόμενα καταπιεστικά και σκληρά μέτρα θα έχουν αντίθετο μάλλον αποτέλεσμα.
Στο Περί Φωτίσεως του 2004, ίσως το πιο πολιτικό του μυθιστόρημα, ο Σαραμάγκου βάζει τους ψηφοφόρους ενός ολόκληρου κράτους, το οποίο αποτελεί μία αλληγορία της Πορτογαλίας, να διώξουν τους πολιτικούς τους, οι οποίοι αναγκάζονται να αφήσουν το κράτος στην τύχη του. Και εκεί που περίμεναν να βυθιστεί και οι πολίτες να τους παρακαλούν να γυρίσουν πίσω, αυτό ανθίζει και είναι πιο αρμονικό από ποτέ, χωρίς να τους χρειάζεται ξανά.
Τέλος, στο μυθιστόρημα που προκάλεσε την αυτοεξορία του, Το Κατά Ιησούν Ευαγγέλιο, η ιστορία του Ιησού παίρνει μια πιο σκοτεινή και σίγουρα παρατραβηγμένη μορφή, χωρίς να αφήνει περιθώρια σε κάποιον να θεωρήσει υπερβολικό το μίσος των Καθολικών απέναντι στο έργο αυτό.
Ξεκινώντας από την σφαγή όλων των βρεφών κατά εντολή του Ηρώδη, μετά την είδηση πως ο Μεσσίας είχε γεννηθεί στην Βηθλεέμ, με τον Ιωσήφ να κρύβει τον Ιησού και να αφήνει τα υπόλοιπα βρέφη να χάσουν την ζωή τους. Σύμφωνα με τον Σαραμάγκου, ο Χριστός θα σταυρωθεί για την αμαρτία του επίγειου αλλά και του θεϊκού πατέρα του, που άφησαν τόσα βρέφη να θανατωθούν.
Όλη η αλληγορία και η έμμεση πολιτική διάσταση στα μυθιστορήματά του, τον έκαναν να ξεχωρίζει στην λογοτεχνική ιστορία της χώρας του αλλά και γενικότερα. Ονόματα οι χαρακτήρες του σπάνια έχουν, ενώ η γραφή του είναι ρηξικέλευθη, δύσκολη και ανατρεπτική. Τα βιβλία του για να τα διαβάσεις πρέπει να τους αφιερωθείς, και αυτό είναι το μυστικό της επιτυχίας τους.
Χάρη στην πρωτοπόρα και τολμηρή πένα του, ο Ζοζέ Σαραμάγκου έχει αφήσει ως παρακαταθήκη κάποιες σημαντικές φράσεις που μάς εμπνέουν και μας διδάσκουν πως στην ζωή, εμείς διαλέγουμε αυτό που θα είμαστε.
«Ο χειρότερος από όλους τους τοίχους είναι μια πόρτα της οποίας δεν έχεις το κλειδί.»
«Τo διάβασμα είναι ένας άλλος τρόπος να είσαι κάπου.»
«Μέσα μας υπάρχει κάτι που δεν έχει όνομα· αυτό το κάτι είναι αυτό που είμαστε.»
«Είμαστε περισσότερο τα ελαττώματά μας παρά τα προσόντα μας.»
«Ο άνθρωπος είναι ένα πλάσμα που είναι συνεχώς «υπό κατασκευήν», αλλά επίσης, κατά ένα παράλληλο τρόπο, πάντα σε μια κατάσταση αέναης καταστροφής.»
«Μια λέξη ποτέ δεν έρχεται μόνη της. Ακόμα και η λέξη «μοναξιά» χρειάζεται κάποιον που να υποφέρει από αυτήν.»
«Οι ερωτήσεις σου είναι ψεύτικες αν ξέρεις ήδη την απάντηση.»
«Το «ποτέ» δεν είναι το αντίθετο του «αργά». Το αντίθετο του «αργά» είναι «πολύ αργά».
«Το χάος είναι απλώς μια τάξη που περιμένει να αποκρυπτογραφηθεί.»
«Αν είμαι ειλικρινής σήμερα, τι πειράζει αν το μετανιώσω αύριο;»
«Σε έναν βασιλιά, η μετριοφροσύνη είναι ένδειξη αδυναμίας.»
«Σε ζητήματα καρδιάς και αισθημάτων, το υπερβολικά πολύ είναι πάντα καλύτερο από το υπερβολικά λίγο.»
«Συγχωρήστε με αν αυτό που εσάς σας φαίνεται λίγο, για μένα είναι το παν.»
«Λένε ότι κάθε άνθρωπος είναι νησί. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Ο κάθε άνθρωπος είναι μια σιωπή, ναι, ο καθένας με τη σιωπή του, ο καθένας με τη σιωπή που είναι.»
