Περικλής Μουστάκης: «Ένα “όχι” πρέπει να είναι καθολικό»

Δεν πέρασε καιρός από το ανοιξιάτικο βράδυ που ο «Φαέθων» έβαζε δύο σημεία στίξης στη θεατρική χρονιά. Ένα θαυμαστικό για το υψηλό επίπεδο της παράστασης κι ένα ακόμα (προσωπικά) για τον βασικό ερμηνευτή του, Περικλή Μουστάκη. Πρωταγωνιστής σεμνός κι αθόρυβος, από εκείνους που αποσπούν με άνεση τον χαρακτηρισμό της «ήρεμης δύναμης», επαναπροσδιόρισε σε μια βραδιά πρεμιέρας (μα και σε πολλά
ακόμα που ακολούθησαν) το αμήχανο στερεότυπο για εκείνον που «κλέβει την παράσταση». Και τώρα αποκαθιστά μιαν ακόμα «παρεξήγηση»· πως είναι ένας καλλιτέχνης εσωστρεφής, ο οποίος σπάνια δίνει συνεντεύξεις. Γιατί τουλάχιστον εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα εκρηκτικό, χωρίς περιστροφές άνοιγμα – αφορμή για το οποίο στέκεται το φεστιβαλικό «Textilen» – ενός ανήσυχου πολίτη.

Πόσο σας απασχολεί η συζήτηση γύρω από την ερμηνεία της χρονιάς που πολλοί σας απέδωσαν;
Επειδή είμαι άνθρωπος ατελής και άρα ανασφαλής, με απασχολεί η γνώμη των άλλων και με προβληματίζει. Ταυτόχρονα όμως είμαι άνθρωπος που ακούει έντονα τη δική του εσωτερική φωνή. Όταν λοιπόν η άποψη των άλλων συμπίπτει με τη δική μου, μου γεννιέται ένα αίσθημα αρμονίας. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει συχνά, όπως καταλαβαίνετε. Έχω λοιπόν εκπαιδευτεί από μικρός στο να ακούω πρωτίστως τη δική μου εσωτερική φωνή, τις δικές μου αναφορές, σκέψεις, τα δικά μου συναισθήματα, το δικό μου ένστικτο. Δηλαδή, ο χαρακτηρισμός «ερμηνεία της χρονιάς», ο οποίος με τιμά, δεν θα μου έλεγε τίποτα, αν κι εγώ δεν είχα τη συνείδηση πως με αυτόν τον ρόλο κάτι πραγματικά συνέβη. 

Θα λέγατε ότι η συζήτηση για την υποκριτική σας ικανότητα έρχεται με μια καθυστέρηση, δεδομένης της διαδρομής και του βιογραφικού σας;
Δεν με ενδιαφέρει η αναγνώριση. Αν με απασχολούσε ως καλλιτέχνη μόνο το πότε θα συζητηθεί έντονα το όνομά μου, θα είχα μια άλλη διαδρομή. Το αν η αναγνώριση της δουλειάς μου γίνεται στη συγκεκριμένη συγκυρία, δεν μπορώ να το εκλάβω με όρους καθυστέρησης, γιατί είναι απόρροια μίας ολόκληρης διαδρομής, συνεπούς στις ηθικές και αισθητικές αξίες μου. Άλλωστε ο Ρίλκε έχει γράψει πως «ο καλλιτέχνης βρίσκεται σε μία χειμερία νάρκη και δεν ξέρει πότε θα έρθει η καλοκαιρία». Με αυτή την έννοια, έχω μάθει να υπομένω για την οποιαδήποτε προσωπική μου καλοκαιρία.  

Είναι μια γόνιμη περίοδος για εσάς;
Μία γόνιμη περίοδος προϋποθέτει έναν καθημερινό αγώνα τόσο στη δουλειά όσο και στη ζωή. Αρχίζοντας λοιπόν από το σπίτι, εκδίωξα πριν δυο χρόνια την τηλεόραση, ακούω μόνο ράδιο και με το ράδιο εννοώ το Τρίτο Πρόγραμμα, ενημερώνομαι μόνο μέσω του έντυπου τύπου, facebook δεν είχα ποτέ, έχω ένα κινητό των 19.90 ευρώ. Είναι οι minimum συνθήκες που μπορώ να προσφέρω στον εαυτό μου ώστε να μπορώ στο σπίτι μου να αξιοποιώ δημιουργικά τον χρόνο μου. Δηλαδή να διαβάζω πιο πολύ, να ακούω μουσική, να συζητώ με φίλους και κάποιες στιγμές να βρίσκομαι με τη σιωπή μου. Και στη εργασία μου λοιπόν, την καθαρά θεατρική (παραστάσεις, δραματικές σχολές,
σεμινάρια) προσπαθώ κάθε φορά να διαμορφώνω τις συνθήκες αυτές οι οποίες θα μου επιτρέψουν να αντιμετωπίσω τη δουλειά
μου με την πνευματικότητα που απαιτείται.  

“Αισθάνομαι ότι βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ιστορικό λάθος τερατογενές”

Αμέσως μετά το «Φαέθωντα» δοκιμάζετε ξανά να μπείτε στους κόλπους ενός έργου που καταπιάνεται με την προβληματική οικογένεια. Θεωρείτε πως ο οικογενειακός πυρήνας είναι καθοριστικός για την ζωή και την εξέλιξη ενός ανθρώπου;
Ναι, είναι. Γιατί εκεί ζούμε τον Παράδεισο μας, που μια ζωή μετά, συνειδητά ή ασυνείδητα, προσπαθούμε να τον ξαναβρούμε. Εκεί διαμορφώνεται η πρώτη μας γεωγραφία, τοπική – και έχει κι αυτή τη σημασία της – αλλά και πνευματική και ψυχική. Εκεί ανακαλύπτουμε τα πρώτα μας πρότυπα. Της μητέρας (ερωτικό), του πατέρα (κοινωνικό). Δεν μιλώ για μια ιδανική οικογένεια. Μιλώ για την οποιασδήποτε ποιότητας οικογένεια. Που σημαίνει και το εξής: Οι οποιεσδήποτε αντιξοότητες μπορούν να διαμορφώσουν, μέσα από τις ιδιαιτερότητες τους, άτομα με εξαιρετικές προσωπικότητες.    

Είναι η ελληνική οικογένεια, για την οποία πολλά έχουν ειπωθεί, τόπος παθών;
Το ζήτημα της ελληνικής οικογένειας είναι πολυσύνθετο, αλλά θα ήθελα να εστιάσω σε ένα φαινόμενο διαχρονικό. Σίγουρα ο θεσμός της οικογένειας νοσεί υπό την εξής έννοια: Πολύ συχνά οι γονείς διαπαιδαγωγούν με άμεσο ή έμμεσο τρόπο τα παιδιά τους ώστε να εκπληρώνουν προσδοκίες που μόνο των παιδιών δεν είναι, αλλά αντίθετα έχουν να κάνουν με ελλείψεις και απωθημένα των ίδιων των γονιών. Το παιδί λοιπόν αργότερα, ως ενήλικας, έχοντας εθιστεί σε μία τέτοια διαδικασία όπου δεν έχει κληθεί ποτέ να ανακαλύψει τις δικές του ανάγκες και επιθυμίες, το πιο πιθανό είναι να λειτουργήσει με τον ίδιο τρόπο μέσα στην κοινωνία. Δηλαδή ένα άτομο που δεν έχει διαμορφώσει αυτοσυνειδησία και δεν έχει μάθει να λειτουργεί ως ελεύθερο αυτόβουλο ον, μπορεί εύκολα να υποτάσσεται και να παραδίνεται και εντέλει να μαζικοποιείται. Τώρα αν σε όλο αυτό προσθέσει κανείς την κυρίαρχη αντίληψη της ελληνικής εκπαίδευσης, το τοπίο γίνεται ολίγον τι ζοφερό.

Πόσο κρίσιμο ήταν το μεγάλωμα στη δική σας οικογένεια για την ενασχόληση σας με την Τέχνη;
Μεγάλωσα σε ένα σπίτι ανοιχτό στον κόσμο, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Θυμάμαι τους γονείς μου να συζητούν με φίλους συγγενείς, να γλεντούν να τραγουδούν. Θυμάμαι την ιεροτελεστία της μαγειρικής της μητέρας μου και τις αλχημείες της με το να πολλαπλασιάζει πέντε μερίδες βραδινού φαγητού σε δέκα λόγω αναπάντεχων επισκέψεων. Οι γονείς μου πρόσφεραν γενναιόδωρα εκτός από την αγάπη τους και ό,τι
περίσσευε από το υστέρημα τους στους άλλους. Ποτέ δεν ένιωσα εγκλωβισμένος σε κάποιες ηθικοπλαστικές αρχές. Η παιδαγωγική του πατέρα μου ήταν πάντα έμμεση. Δεν άκουσα ποτέ από αυτόν ηθικά διδάγματα. Ανοιχτό μυαλό με πνευματικότητα, δημοκρατικών, ακραίων για την εποχή του ειδικά, αρχών. Ποιητής, διανοητής, θεολόγος, βιοποριζόταν κυρίως από τη δημοσιογραφία. Εργαζόταν στο σπίτι καθημερινά και αυτό γινόταν αντιληπτό από τον ήχο των πλήκτρων της γραφομηχανής. Κατά τις ώρες αυτής της εργασίας λοιπόν στο σπίτι επικρατούσε άκρατη σιωπή. Τότε συνειδητοποιούσα ότι κάτι σημαντικό συνέβαινε. Ότι κάποιος κοπίαζε και αυτό για εμένα εμπεριείχε κάτι το ιερό. Το σεβόμουν όσο κι αν με καταπίεζε. Αυτή η εναλλαγή μιας ζωής εκκοσμικευμένης ας πούμε από τη μία και από την άλλη η πειθαρχία, η πνευματικότητα, η απόλυτη σιωπή, μου δημιουργούσε ένα αίσθημα ισορροπίας και δικαιοσύνης. Ήταν κάτι που με γοήτευε. Το γραφείο του πατέρα μου ήταν σχεδόν άβατο για εμένα και τα αδέρφια μου. Με γοήτευε εκεί η μυρωδιά των βιβλίων και των επίπλων. Εκεί ανακάλυψα, γύρω στα δέκα, έργα των αρχαίων Ελλήνων τραγικών και του Αριστοφάνη και άρχισα να παίζω όλους τους ρόλους, χωρίς να καταλαβαίνω και πολλά, με κοινό τους δικούς μου. Στη βιβλιοθήκη αυτή ανακάλυψα και τους Προσανατολισμούς του Ελύτη. Ηταν η πρώτη πνευματική απόλαυση που έζησα. Επίσης ποιήματα του Καρούζου με γοήτευσαν ενώ δεν καταλάβαινα τίποτα. Με γοήτευε το ακατανόητο. Ο πατέρας μου υπήρξε φίλος του Κόντογλου και συνεργάτης του στο ιστορικο – θρησκευτικό περιοδικό «Η Κιβωτός». Αναφέρω εδώ το όνομα του Κόντογλου γιατί υπήρξε και δάσκαλος του Κουν στη σχολή του οποίου σπούδασα. Όταν δήλωσα λοιπόν στον πατέρα μου πολύ μικρός ότι θέλω να γίνω ηθοποιός, όχι μόνο δεν με απέτρεψε, αντίθετα μάλιστα με παρότρυνε, διαπιστώνοντας πως αυτή μου η επιθυμία ήταν πολύ βαθιά ριζωμένη μέσα μου. Σε αυτό το σπίτι τελικά μυήθηκα στην έννοια της ελευθερίας και αυτή την ελευθερία σαν ενήλικας την αναζήτησα και την
αναζητώ στο θέατρο.    

“Ο καπιταλισμός δεν έχει όρια. Αναρωτιέμαι πότε θα προκληθεί η ύβρις για να υπάρξει μία κάποια δικαιοσύνη στον κόσμο”

Σε αντίθεση με το «Φαέθωντα», στο «Τextillen» υποδύεστε το γιο του βάναυσου γενάρχη. Πόσο ευθύνεται ο γιος για την εξέλιξη της οικογένειας μέσα στο χρόνο; Για την επόμενη γενιά;
Ο γιος έχει ευνουχιστεί εντελώς από την αυταρχική προσωπικότητα του πατέρα του. Στη συνέχεια ερωτεύεται και παντρεύεται μία γυναίκα η οποία με την συμπεριφορά της, χειροτερεύει το πρόβλημα του. Έτσι λοιπόν αρχίζει να τιμωρεί γυναίκες που συναντάει στο δρόμο οι οποίες του θυμίζουν τη γυναίκα του σε παιδική ηλικία, ερωτοτροπεί με το υπηρετικό προσωπικό, γίνεται ένα άτομο ανάπηρο και διεστραμμένο που οδηγείται στον αλκοολισμό και είναι ανίκανο να συνεχίσει την επιχείριση του πατέρα του. Με τη στάση του αυτή θα μπορούσαμε να πούμε πως συντηρεί τις αξίες αυτής της οικογένειας καθώς παντρεύεται μία γυναίκα η οποία αναλαμβάνει την εξουσία που ίδιος είναι ανίκανος να έχει. Όπως καταλαβαίνετε η επόμενη γενιά, η κόρη εν προκειμένω, μπορεί να απεμπλακεί από αυτή την διαστροφή μέσα από μια έξωθεν βοήθεια.  

Ποια κοινωνική κατηγορία Ελλήνων θα λέγατε ότι προσωποποιεί ο ήρωας σας;
Των ανθρώπων της πλουτοκρατίας. Μιας πλουτοκρατίας όμως που δεν συνοδεύεται και από έναν άλλον πλούτο πνευματικό, συναισθηματικό, αξιακό. 

Πώς σχολιάζετε την πεποίθηση του ανθρώπου ότι τα πάντα αποκτώνται χάρη στο χρήμα;
Δυστυχώς είναι η κυρίαρχη αντίληψη στις μέρες μας που δεσπόζει στο σύγχρονο δυτικό κόσμο και συνοδεύεται από μία πλαστή πραγματικότητα αιωνιότητας. Έχει αντικατασταθεί ένας πνευματικός Θεός από έναν υλικό θεό – αυτόν του χρήματος. Δεν ξέρω πόσο εφικτό είναι να συνδυαστεί η αυταξία του χρήματος με πνευματικές,μη υλικές αξίες. Μάλλον δεν γίνεται. Πρόκειται για τη βασική διαστροφή του καπιταλισμού στην ανθρωπότητα.  

Ανήκετε σε εκείνους που θεωρούν ότι ο καπιταλισμός παραπαίει ή ότι μεταμφιέζεται για να επανακάμψει;
Θεωρώ ότι ο καπιταλισμός από τη φύση του είναι αδίστακτος, αδηφάγος και ατέρμονος. Δεν έχει όρια. Αναρωτιέμαι πότε θα προκληθεί η ύβρις για να υπάρξει μία κάποια δικαιοσύνη στον κόσμο. Η αναμονή όμως αυτή κρατάει πολύ και οι συνέπειες της είναι ολέθριες για την ανθρωπότητα. Και προκύπτει λοιπόν το ερώτημα: Τι κάνουμε;

Ως άνθρωπος του 20ου αιώνα, τον οποίο βάζει στο στόχαστρο το έργο της Ευσταθιάδη, νιώθετε ενοχές για την σημερινή κατάσταση στη χώρα;
Αλίμονο αν δεν ένιωθα ενοχές. Είναι κινητήριες δυνάμεις αντίδρασης και παραγωγής σκέψης. Νιώθω ενοχές για την σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα και αναφέρομαι στους συνανθρώπους μου που χάνουν καθημερινά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια τους λόγω μιας αδίστακτης Ευρωπαϊκής νεοφιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής. Μετανάστες που πνίγονται καθημερινά στον Έβρο, άνθρωποι που δεν έχουν σπίτι να μείνουν και φαγητό να φάνε, άνθρωποι που δεν μπορούν ούτε καν πρωτογενείς ανάγκες να ικανοποιήσουν. Δεν γίνεται να κοιμάσαι ήσυχα τα βράδια όντας Ευρωπαίος πολίτης. Και ξαναπροκύπτει λοιπόν το ερώτημα: Τι κάνουμε;

Σε ποια στιγμή της ελληνικής ιστορίας του 20ου θα θέλατε να σταματήσετε το χρόνο για να εμποδίσετε το επερχόμενο λάθος;
Επειδή στο θέατρο το «αν» του Στανισλάφσκι είναι απολύτως νόμιμο ενώ στη μεθοδολογία της ιστορίας το «αν» είναι ανεπίτρεπτο, δεν μπορώ να σας απαντήσω. 

Αισθάνεστε ότι τη δεδομένη χρονική συγκυρία, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ιστορικό λάθος ή μπροστά σε ένα «όχι»;
Αισθάνομαι βέβαια ότι βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ιστορικό λάθος τερατογενές και πως ένα «όχι» πρέπει να είναι ένα «όχι» καθολικό.