Τέσσερις ερμηνεύτριες μοιράζονται “Τα Χρόνια” της Αννί Ερνώ

«Η μνήμη μεταδιδόταν από σώμα σε σώμα», λέει η Αγγελική Στελλάτου από το κέντρο της σκηνής του «Θησείον». Είναι τα λόγια της Γαλλίδας Νομπελίστριας Αννί Ερνώ, τα οποία εκείνη ζωντανεύει. Είναι τα λόγια της Αννί Ερνώ που ζωντανεύουν και από τα χείλη της Δέσποινας Κούρτη, της Δήμητρας Βλαγκοπούλου, της Κατερίνας Παπανδρέου.

Τέσσερις γυναίκες ηθοποιοί, τριών διαφορετικών γενεών, ζουν «Τα χρόνια» (εκδόσεις Μεταίχμιο) της Ερνώ: ενός μεταπολεμικού πανοράματος της Ευρώπης, όπως φιλτράρεται μέσα από το αποκαλυπτικό προσωπικό βίωμα μιας χειραφετημένης γυναίκας. Παιδί εργατικής οικογένειας, παιδί του πολέμου, φοιτήτρια Φιλολογίας, παιδί του Γαλλικού Μάη, γυναίκα παθών, κοινωνικών και προσωπικών επαναστάσεων, απωλειών· γυναίκα – καθρέφτισμα μιας χώρας κι ενός αιώνα ιστορίας.

Η νέα συν-σκηνοθεσία των Ακύλα Καραζήση και Νίκου Χατζόπουλου (οι οποίοι συνυπογράφουν και τη δραματουργία της παράστασης) ακολουθούν το πνεύμα του έργου της Ερνώ, όπου η συλλογική εμπειρία παρασύρει τη ζωή μιας γυναίκας και μια γυναίκα ανατρέχει στην προσωπική της βιογραφία. Αυτό το τετραμελές γυναικείο πολυφωνικό σώμα (με τη συμμετοχή του μουσικού Διαμαντή Αδαμαντίδη) εκπέμπει το ατομικό συμβάν μέσα από όλο το τόξο των συναισθημάτων που βιώνει και κατανοεί μια γυναικεία ψυχή. «Χαίρομαι πολύ που δεν κάνουμε το αυτονόητο, δηλαδή, κάθε ηθοποιός να υποδυθεί μια ηλικιακή φάση ζωής της ηρωίδας. Επιλέγουμε την πολυπρισματική αντανάκλαση ενός προσώπου, μοιάζουμε με γυναικείο γκρουπ όπου όλα τα μέλη του τραγουδούν. Ενώνουμε τις γενιές υποστηρίζοντας το συλλογικό και το οικουμενικό, το ‘εγώ’ γίνεται ‘εμείς’ γιατί αυτό είναι που έχει αξία: να σπάμε το ‘εγώ’», τονίζει η Δέσποινα Κούρτη.

Η Δήμητρα Βλαγκοπούλου πιστεύει πως αυτή η διαχείριση «αναδεικνύει τη συνθετότητα και το βάθος του βίου της συγγραφέα και συντηρεί αυτό τον ποικίλο απόηχο του έργου της», κάτι που επαληθεύεται από το γεγονός πως «κάθε γυναίκα, κάθε άνθρωπος κουβαλάει μέσα του όλες τις ηλικίες», καθώς συμπληρώνει η Αγγελική Στελλάτου.

Η Αγγελική Στελλάτου ‘γιορτάζει’ την αντίληψη της Ερνώ πως το «γυναικείο σώμα δεν είναι ο ναός της αμαρτίας όπως μας έχει επιβληθεί». 

Βασισμένοι στη διασκευή του Άρμιν Κέρμπερ, αλλά έχοντας αντλήσει υλικό και από άλλα αυτοβιογραφικά βιβλία της Γαλλίδας συγγραφέα – «Ο νεαρός άνδρας», «Η ντροπή», «Μια γυναίκα», «Αναμνήσεις ενός κοριτσιού» και «Το γεγονός» – ο Ακύλας Καραζήσης και ο Νίκος Χατζόπουλος παρακολουθούν σπαραγματικά αλλά διεισδυτικά το αποτύπωμα του πολέμου, του αγώνα για επιβίωση, το βλέμμα του παιδιού που γύρω του παρατηρεί ζωές «παραδομένες στο μόχθο της δουλειάς και της φθοράς», την απάρνηση των ταξικών εμποδίων κι έπειτα τη μετάβαση στον καταναλωτισμό, τα όνειρα ενός έφηβου κοριτσιού «να ξεφύγει από το ταπεινωτικό κι ασήμαντο κορμί του» κι έπειτα «την αίσθηση μιας απόλυτης νιότης να την κατακλύζει». Μέχρι την πολιτική επανάσταση του Μάη του ’68, την άνοδο του φεμινισμού, τη σεξουαλική απελευθέρωση και τα ηδονικά της ταξίδια, τη διεκδίκηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων έως το χρονικό της μαζικής εξατομίκευσης που σαρώνει το νέο κόσμο και τη μαχητική Γαλλία στο δρόμο προς τον 21o αιώνα.

Δήμητρα Βλαγκοπούλου: Η Ερνώ μιλάει για τους αμετάκλητα νεκρούς και η αυτοβιογραφία της αποδίδεται ως ένα ίχνος μνήμης, η οποία όσο απομακρυνόμαστε από τον 20o αιώνα χάνεται δια παντός

«Μέσα από μια απλή, όσο και φροντισμένη γλώσσα εκθέτει τον εαυτό της με τρομερό θάρρος και μοιράζεται πολύ σκληρά προσωπικά γεγονότα,  όπως την απόπειρα δολοφονίας της μητέρας της από τον πατέρα της ή την απόφαση της να κάνει έκτρωση σε μια εποχή που ήταν παράνομη. Η γλώσσα της είναι ωμή, ειλικρινής, λιτή και σε χτυπάει από παντού, δεν διεκδικεί την αποδοχή μας, ούτε και την απόρριψη μας. Ακόμα κι όταν μοιράζεται τα γεγονότα της εμπλοκής της στο Μάη του ’68 δεν ζητάει τη δόξα της επαναστάτριας, ούτε όταν μιλάει ανοιχτά για τη σεξουαλικότητα της διεκδικεί τις δάφνες μιας φεμινίστριας. Το έργο της είναι πολιτικό, ίσως και πιο βαθύ από την ευρεία έννοια του πολιτικού. Περνάει μέσα από την καθημερινή ζωή και υψώνεται σε κάτι πιο μεγάλο από το πολιτικό σχόλιο, καθώς συμπυκνώνει την εμπειρία μιας ολόκληρης κοινωνίας», σημειώνει η Δέσποινα Κούρτη. «Κι όλα αυτά, χωρίς να υποδεικνύει, χωρίς να ηθικολογεί, απαλλαγμένα από όποιο πρόσημο και κριτική ματιά», προσθέτει η Δήμητρα Βλαγκοπούλου.

«Επιλέγουμε την πολυπρισματική αντανάκλαση ενός προσώπου, ενώνουμε τις γενιές υποστηρίζοντας το συλλογικό και το οικουμενικό, το ‘εγώ’ γίνεται ‘εμείς’», τονίζει η Δέσποινα Κούρτη.

Τα «Χρόνια» κυκλοφορούν το 2008 για να φέρουν στον αφρό του παρόντος τις αναμνήσεις ζωής της ηρωίδας. Η Γαλλίδα συγγραφέας αναδεύει τη μνήμη της, ως μια ιστορία που, όπως η ίδια παραδέχεται, δεν της ανήκει. Εντούτοις, γράφει όχι ως καταγραφή των βιωμάτων της αλλά για να διασώσει στιγμές κοινωνικής και πολιτικής ιστορίας. «Είναι αλήθεια πως δεν αφηνόμαστε στο στοχασμό του παρελθόντος, δεν ξεφυλλίζουμε συχνά τα βιβλία της ζωής μας», παραδέχεται η Κατερίνα Παπανδρέου που άρχισε να βρίσκει αναγνωρίσιμα σημάδια στα «Χρόνια» μόνο όταν οι αφηγήσεις της Ερνώ έφτασαν στα ’80s, όπου εντόπισε στοιχεία από προσωπικές της μνήμες. «Γι’ αυτό και είναι πολύτιμο αυτό το κείμενο, λειτουργεί σαν αγωγός με φορά προς τα πίσω, για να συνδεθούμε με συμβάντα που δεν ζήσαμε, αλλά ίσως έζησαν οι γονείς μας».

Κατερίνα Παπανδρέου: Το κείμενο, λειτουργεί σαν αγωγός με φορά προς τα πίσω, για να συνδεθούμε με συμβάντα που δεν ζήσαμε

«Πιστεύω ότι γράφω για τη μητέρα μου, γιατί είναι η δική μου σειρά να τη φέρω στον κόσμο», λέει επί σκηνής η Αγγελική Στελλάτου, υπενθυμίζοντας πως στο έργο της Ερνώ οι ζωντανοί συγκατοικούν με τους νεκρούς, σε κάθε στιγμή· πως η ιστορία μεταγγίζεται σε κυτταρική μνήμη. «Την απασχολεί πολύ το πως η μια γενιά εγγράφεται στο σώμα της επόμενης. Μιλάει για τους αμετάκλητα νεκρούς και η αυτοβιογραφία της αποδίδεται ως ένα ίχνος μνήμης, η οποία όσο απομακρυνόμαστε από τον 20o αιώνα χάνεται δια παντός. Ίσως γιατί είναι τόσο καταιγιστικό και γρήγορο ό,τι μας συμβαίνει σήμερα», εκτιμά η Δήμητρα Βλαγκοπούλου.

Ενδεχομένως επηρεασμένη και από την Ερνώ, η Δέσποινα Κούρτη παραδέχεται πως διανύει μια φάση της ζωής της, όπου το παρελθόν διεκδικεί επίμονα χώρο στη σκέψη της. «Από τη μια, ο ρυθμός της ζωής δεν μας αφήνει να κοιτάξουμε πίσω. Από την άλλη, οι άνθρωποι έχουμε και προσωπική άρνηση να επισκεφθούμε στιγμές του παρελθόντος που μας πονάνε. Γι’ αυτό και το έργο της Αννί Ερνώ είναι πολλαπλά σημαντικό: γιατί έρχεται από μια γυναίκα που ενώ αναζητά το καινούργιο και διψά για καινοτόμες ιδέες, δεν αποφεύγει να ξαναζήσει και να αναδείξει τα τραύματα της».

«Η Ερνώ μένει ενεργή ως γυναίκα σε κάθε φάση της ζωής της. Την παρατηρείς να μεγαλώνει και να μοιάζει όλο και πιο πυρηνικά ζωντανή», λέει η Κατερίνα Παπανδρέου.

Καθώς τα μικρά και μεγάλα κεφάλαια της ζωής της συγγραφέα παίρνουν τέσσερα πρόσωπα, ηχούν από τέσσερα στόματα, ενεργοποιούν τέσσερα σώματα, η καθεμιά ερμηνεύτρια εντοπίζει ένα διαφορετικό σταθμό στη ζωή της Αννί Ερνώ που τους συγκινεί. Η Κατερίνα Παπανδρέου, μητέρα ενός τρίχρονου κοριτσιού, εστιάζει στο κεφάλαιο της μητρότητας, καθώς η Ερνώ αγνοεί την κοινωνική κριτική και μεγαλώνει μόνη της ένα παιδί. «Θαυμάζω αυτή την τόλμη να ζήσει τη μητρότητα μόνη της, ν’ αφήσει πίσω της το στίγμα του διαζυγίου, να διεκδικήσει τη ζωή της στα ‘70s – όπου κάτι τέτοιο καθόλου αυτονόητο δεν ήταν – και στην πορεία να μείνει ενεργή ως γυναίκα σε κάθε φάση της ζωής της. Την παρατηρείς να μεγαλώνει και να μοιάζει όλο και πιο πυρηνικά ζωντανή», παρατηρεί η ηθοποιός.

Αγγελική Στελλάτου: είναι μια γυναίκα που ακούει το σώμα της και δεν φοβάται να το πει, που παραδέχεται όλα τα μικρά της πάθη

Η απενοχοποίηση με την οποία βίωσε τη θηλυκότητα, τη σεξουαλικότητα, την ερωτική επιθυμία και κινήθηκε ενάντια στα ταμπού της εποχής, είναι μια διαπίστωση που κατοικεί όλες τις γυναίκες της παράστασης. Η Αγγελική Στελλάτου τη συνοψίζει στην «σχέση της με την καύλα, στην ελευθερία με την οποία παραδέχεται την επιθυμία της για σεξ. Είναι μια γυναίκα που ακούει το σώμα της και δεν φοβάται να το πει, μια γυναίκα που παραδέχεται όλα τα μικρά της πάθη. Τι ποιο πολιτικό από αυτό;», σχολιάζει, την ώρα που η Δέσποινα Κούρτη στρέφει το βλέμμα στο ζήτημα της έκτρωσης «το οποίο από μόνο του δυναμιτίζει πολλές συζητήσεις. Ειδικά, σήμερα όπου επανέρχεται το θέμα ποινικοποίησης της, κάτι που με βρίσκει απόλυτα αντίθετη, καθώς αν και όπου εφαρμοστεί θα θέσει σε κίνδυνο πολλές ζωές γυναικών».

«Η Αννί Ερνώ δεν υποδεικνύει, δεν ηθικολογεί», εξηγεί η Δήμητρα Βλαγκοπούλου.

Τα «Χρόνια», όπως θα ανέβουν στη σκηνή του «Θησείον» από τις 11 Δεκεμβρίου, σηματοδοτούν μια από τις ελάχιστες φορές που το θέατρο δίνει βήμα σε αμιγώς γυναικείες εμπειρίες, οι οποίες δε διατυπώνονται από μια γυναίκα. «Δεν υπάρχει ούτε για μια στιγμή η αμφιβολία ότι αυτό το υλικό προέρχεται απ’ το χέρι μιας γυναίκας», σπεύδει να σχολιάσει η Δήμητρα Βλαγκοπούλου «γιατί η συνήθης πρακτική αφορά σε ιστορίες, όπως τις έχει φανταστεί το ανδρικό βλέμμα ανάγνωσης του κόσμου».

Η Ερνώ, σύμφωνα με την Δέσποινα Κούρτη «εκθέτει άφοβα και ντόμπρα γυναικεία ζητήματα και δεν διστάζει να μιλήσει για τις κακοποιητικές ανδρικές συμπεριφορές που στην εποχή της συγγραφέα ήταν δεδομένες». Η Αγγελική Στελλάτου ‘γιορτάζει’ την αντίληψη της Ερνώ πως το «γυναικείο σώμα δεν είναι ο ναός της αμαρτίας – όπως μας έχει επιβληθεί σε τέτοια ένταση την οποία ακόμα και οι γυναίκες αναπαράγουμε τα ανδρικά στερεότυπα. Και αυτό είναι παρηγορητικό να ακουστεί σε μια θεατρική σκηνή».

Επιστρέφοντας στο προσωπικό παρελθόν και στη συλλογική ιστορία.

Ίσως γι’ αυτό, ίσως γιατί η, 85χρονη σήμερα Αννί Ερνώ, αποδίδει στο σώμα τόσες ελευθερίες και ιδιότητες (το σώμα ως φορτίο μνήμης και παράδοσης, το σώμα ως επιθυμία και απόλαυση, το σώμα ως διεκδίκηση και αντίσταση) οι δύο σκηνοθέτες της παράστασης ενεργοποιούν μια έντονη σωματική παρτιτούρα: από την Αγγελική Στελλάτου, την εμβληματική χορεύτρια, χορογράφο και περφόρμερ έως τις ηθοποιούς Δέσποινα Κούρτη, Δήμητρα Βλαγκοπούλου και Κατερίνα Παπανδρέου που, πολλές φορές, έχουν ταυτίσει τη σκηνική τους παρουσία με την αυξημένη σωματική λειτουργία.

Δέσποινα Κούρτη: εκθέτει άφοβα και ντόμπρα γυναικεία ζητήματα και δεν διστάζει να μιλήσει για τις κακοποιητικές ανδρικές συμπεριφορές που στην εποχή της συγγραφέα ήταν δεδομένες

«Η σωματική γλώσσα είναι ένας δρόμος που με ενεργοποιεί σκηνικά. Αλλά εδώ, όλες, νιώσαμε ότι η μνήμη καταγράφεται στις ανθρώπινες αισθήσεις· συνεπώς, αποφασίσαμε να μετατρέψουμε, παράλληλα με το λόγο, την αφήγηση σε αισθητηριακή εμπειρία», σημειώνει η Κατερίνα Παπανδρέου. Το ιστορικά, ακόμα και σήμερα, καταπιεσμένο γυναικείο σώμα εδώ στέκεται ως μηχανισμός «διεύρυνσης στην τέχνη της αφήγησης» σύμφωνα με την Δέσποινα Κούρτη αλλά και ως μια υπόμνηση στη «δύναμη του συλλογικού σώματος» σύμφωνα με την Δήμητρα Βλαγκοπούλου. Ίσως, ακόμα και ως μια μαρτυρία αγωνιώδους χειραφέτησης του γυναικείου σώματος μέσα στα «χρόνια».

Με την πέμπτη “φωνή” της παράστασης, το μουσικό Διαμαντή Αδαμαντίδη.