Συν & Πλην: «Οιδίποδας» στη Στέγη

Ο μύθος του Οιδίποδα συγκαταλέγεται – δικαίως – ανάμεσα στα πληρέστερα και αρτιότερα έργα στην ιστορία της παγκόσμιας δραματουργίας. Εξ ου και τα αδιάλειπτα ανεβάσματα του, το ευρύ μελετητικό έργο γύρω από τη σοφόκλεια τραγωδία αλλά και οι σύγχρονες μεταγραφές που εμπνέει. Στην τελευταία κατηγορία εντάσσεται και ο «Οιδίποδας» του Βρετανού Ρόμπερτ Άικ – συγγραφέα που γνωρίσαμε από το «Doctor»: μια ακόμα μετασκευή, βασισμένη στο θεατρικό έργο του Άρθουρ Σνίτζλερ γραμμένο το 1912.

Ο Ρόμπερτ Άικ μεταφέρει την πλοκή στη σύγχρονη εποχή όπου ο Οιδίπους είναι ένας φέρελπις πολιτικός με εμμονή στην ειλικρίνεια – «αποτελεί πρόβλημα πως είμαι ειλικρινής», λέει. Κι αν αυτή είναι μια σπάνια αξία των ημερών μας, πόσο μάλλον στην πολιτική αρένα, ο Οιδίπους φαίνεται πως έχει κερδίσει και την εμπιστοσύνη των πολιτών καθώς, όπως τα προγνωστικά δείχνουν, αναμένεται να αναδειχθεί στον επόμενο πρωθυπουργό της χώρας,

Τον συναντάμε μόλις έχουν κλείσει οι κάλπες, σε αναμονή των αποτελεσμάτων κι ενώ στο εκλογικό του κέντρο έχει συγκεντρωθεί η οικογένεια και οι στενοί συνεργάτες του. Η βραδιά έχει προγραμματιστεί ως ένα εορταστικό γεύμα λίγο πριν τον θρίαμβο. Όμως, τα σχέδια αρχίζουν τα διαταράσσονται κατά την εμφάνιση ενός παράξενου ανθρώπου που μαντεύει το μέλλον, «μέλος κάποιας σέχτας» και προφητεύει πως ο Οιδίπους είναι «του πατέρα του φονιάς και της μάνας του εραστής». Η συνθήκη περιπλέκεται με την αναπάντεχη επίσκεψη της Μερόπης, μητέρας του Οιδίποδα, που ενώ ο άνδρας και πατέρας του ζει τις τελευταίες του ώρες, εκείνη επιλέγει να αναζητήσει το γιο της, με σκοπό μια κατεπείγουσα συζήτηση.

Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Ρόμπερτ Άϊκ καταπιάνεται με τη μετασκευή κλασικών έργων και δη ελληνικών τραγωδιών. Το 2015 υπέγραψε μια σύγχρονη, ελεύθερη εκδοχή της «Ορέστειας» και τρία χρόνια αργότερα παρέδωσε τον «Οιδίποδα» που έκανε πρεμιέρα στο Toneel Groep στο Άμστερνταμ, τη σκηνή που διευθύνει ο Ίβο Βαν Χόβε. Μετά από μια φεστιβαλική πορεία (στο Γερμανικό Φεστιβάλ Θεάτρου και στο Φεστιβάλ του Εδιμβούργου) η παράσταση ανέβηκε στο West End ενώ αυτή τη σεζόν παρουσιάζεται και στο Broadway.

H δική του ελεύθερη ματιά στον «Οιδίποδα» – εδώ σε μετάφραση του Νίκου Χατζόπουλου – εστιάζει μεν στο «ποιος είμαι;», το πυρηνικό ερώτημα του Σοφοκλή που κινεί τον οντολογικό άξονα του ήρωα, αλλά το διατάσσει μέσα  την φροϋδική ερμηνεία του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Την ίδια ώρα, εμπλουτίζει την τραγωδία με πιο σύγχρονες προβληματικές όπως την παιδική και γυναικεία κακοποίηση, το δικαίωμα στην ομοφυλοφιλία αλλά και το πως η εξουσία μπορεί να συνδιαλλαγεί με το αξίωμα της αλήθειας.

Ο Νίκος Κουρής ως Οιδίποδας και η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη ως Ιοκάστη. @Ανδρέας Σιμόπουλος

Στο φημισμένο εγχείρημα του πάνω στη μεταγραφή του «Οιδίποδα», ο Ρόμπερτ Άϊκ, προσκεκλημένος της Στέγης, επικρατεί κυρίως ως συγγραφέας παρά ως σκηνοθέτης. Η δραματουργική αντιμετώπιση της αρχαίας τραγωδίας στον τρόπο που αφομοιώνεται στα σύγχρονα ζητήματα παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και υποστηρίζεται ολόψυχα από μια πολύπειρη πρωταγωνιστική ομάδα: με κορυφαίο το Νίκο Κουρή αλλά και τους Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, Ράνια Οικονομίδου, Λάζαρο Γεωργακόπουλο. Σκηνοθετικά, ωστόσο, η προσπάθεια έχει απώλειες τόσο στο ρυθμό όσο και σε μια γενικότερη φιλοσοφία «ασφαλούς» και ανοιχτής, στο μεγάλο κοινό, διαχείρισης της.

Πλάνο από την κορύφωση της παράστασης: Νίκος Κουρής και Ράνια Οικονομίδου. @Ανδρέας Σιμόπουλος

Στη δεύτερη δυνατή εμπειρία σε έργο του Ρόμπερτ Άικ αντιλαμβανόμαστε πως η κυρίαρχη δημιουργική λειτουργία του 39χρονου Βρετανού είναι η συγγραφή. Παρότι εδώ σκηνοθετεί την παράσταση (με τη συνεργασία του Πρόδρομου Τσινικόρη), ο πυλώνας του Άϊκ είναι η απόδοση του στο σοφόκλειο μύθο. Στην πραγματικότητα είναι το κείμενο που καθοδηγεί τη σκηνοθεσία, παρακολουθώντας στενά τη θριλερική δομή της ελληνικής τραγωδίας· εδώ μετακινημένη σε ένα άλλο περιβάλλον. Ο Άϊκ εναποθέτει το πλέον πυρηνικό ερώτημα της ύπαρξης («ποιος είμαι;») μέσα σε μια σύνθεση πολλών άλλων ερωτηματικών, περισσότερο συγγενικών με την εποχή μας. Υπάρχει «πρέπει» στην αγάπη; (Το ερώτημα εδώ αφορά τόσο για την ανόσια σχέση Οιδίποδα – Ιοκάστης, όσο και στο ζήτημα της ομοφυλοφιλίας του γιου του). Τι συνιστά μια οικογένεια; Η εξουσία μπορεί να συνυπάρξει με την αλήθεια; Ποιο είναι το τίμημα της αγάπης;

Χωρίς να αγνοούμε κάποιες δραματουργικές φλυαρίες – αστοχίες μέσα στο οικοδόμημα του νέου έργου, ο συγγραφέας παραδίδει μια ουσιαστική και, σε βάθος, αναθεώρηση του μύθου σήμερα. Μαζί με τη σύγχρονη γλώσσα και τα αιτήματα της εποχής, η μεταγραφή δημιουργεί και μικρές «φούσκες» παραπομπής στον Σοφοκλή, με πλέον ενδιαφέρουσα τη συνομιλία – προβολή στο μέλλον του Κρέοντα και της Αντιγόνης. Η δραματουργική δεινότητα του Άϊκ υπογραμμίζεται και στον ευρηματικό τρόπο που διαχειρίζεται το πλαίσιο των αποκαλύψεων και, φυσικά, στην επανεφεύρεση ενός ήδη πασίγνωστου φινάλε.

Αν δούμε την ελληνική συμβολή σε αυτήν την επιτυχία, τότε θα πρέπει να κοιτάξουμε στη διανομή των ηθοποιών, αλλά και στην στιγμή που τους συναντάμε σήμερα. Καταρχάς, το Νίκο Κουρή στον επώνυμο ρόλο του Οιδίποδα που ξαναμπαίνει, μετά από καιρό, στην έρευνα της τραγωδίας – ίσως με τον εμβληματικότερο ρόλο της αρχαίας γραμματείας. Το επίτευγμα του εδώ είναι ότι φοράει τα ρούχα του ήρωα, σαν να ήταν δικά του: με απόλυτη φυσικότητα περνάει από την έπαρση και τη δίψα για εξουσία, στην γνώση και την απόλυτη κατάρρευση. Όσο το έργο θολώνει το σύγχρονο του πλαίσιο και αναζητεί τις αρχαίες καταβολές του, άλλο τόσο και ο Κουρής βαθαίνει μέσα στο υπαρξιακό αδιέξοδο του Οιδίποδα, κορυφώνοντας σε ένα σπαρακτικό φινάλε.

Παρά την στενή της σχέση με το αρχαίο δράμα, είναι μόλις η δεύτερη φορά που η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη συναντά το ρόλο της Ιοκάστης (είχε προηγηθεί το 2010 ο «Οιδίποδας τύραννος» σε σκηνοθεσία Σπύρου Ευαγγελάτου). Η πρόσφατη συνθήκη της επιτρέπει να δει το τραγικό μέσα από το σημερινό κάτοπτρο και να δικαιολογήσει πτυχές της ηρωίδας της που το σοφόκλειο πρωτότυπο δεν της επέτρεπε. «Ελαφριά» στην αρχή – μεθυσμένη από την επικείμενη εκλογική νίκη του άνδρα της – αποκαλύπτει σταδιακά το πορτρέτο μιας κακοποιημένης γυναίκας, συναντώντας τη μοίρα της Ιοκάστης με αξιοσημείωτη εσωτερικότητα.

Την ίδια ώρα, μια εξαιρετική εμφάνιση επιφυλάσσει η Ράνια Οικονομίδου σε ένα πρόσωπο που ο Σοφοκλής αναφέρει μόνο κατ’ όνομα, ενώ ο Ρόμπερτ Άϊκ της δίνει υπόσταση και τη δυναμική μιας αγγελιαφόρου. Είναι η Μερόπη, θετή (όπως αποκαλύπτεται) μητέρα του Οιδίποδα, που η Οικονομίδου προσεγγίζει με πολλές ποιότητες: χιούμορ, συναίσθημα, συγκίνηση όλα δοσμένα με θαυμαστή μεστότητα και βάθος.

Ο Λάζαρος Γεωργακόπουλος είναι πολύ ταιριαστός στο ρόλο του Κρέοντα, ένα υπάκουο όργανο της τάξης, εκπέμποντας όλα τα σήματα για το πρόσωπο εξουσίας στο οποίο θα καταλήξει, καθώς επιμένει πως «υπάρχει ένας συγκεκριμένος τρόπος που γίνονται τα πράγματα». Ο Κώστας Νικούλι είναι επαρκής στο ρόλο του Τειρεσία – αν και στην περίπτωση του ο συγγραφέας έχει αμελήσει να εντάξει πιο οργανικά στη σύγχρονη ανάγνωση το πρόσωπο του μάντη. Στους υπόλοιπους ρόλους ξεχωρίζει η Δανάη – Αρσενία Φιλίδου που στο ρόλο της Αντιγόνης προοικονομεί την ηρωίδα η οποία γεννιέται. Παρά τις σύντομες εμφανίσεις τους, με το όλον δένουν αρμονικά οι Τάκης Σακελλαρίου, Σωκράτης Πατσίκας, Γιάννης Τσουμαράκης, Γιώργος Ζιάκας.

Το αποστειρωμένο, ψυχρό σκηνικό περιβάλλον της νέας πολιτικής πραγματικότητας μας έρχεται έτοιμο από την αγγλική εκδοχή της παράστασης: η σκηνογραφία της Χίλεγκαρντ Μπέχτλερ και οι φωτισμοί της Νατάσα Σίβερς. Δεν παύει, όμως, να αποτελεί ένα εντυπωσιακό κουκούλι για την αφήγηση της μοίρας του δυστυχέστερου όλων, ήρωα, που σταδιακά εκκενώνεται. Εκκενώνεται ως μια παραβολή με το «άδειασμα» των πολιτικών εξαγγελιών του Οιδίποδα αλλά και την επιστροφή του στις ρίζες του, σε μια εμβρυακή κατάσταση, αβοήθητος μέσα στην τραγική του μοίρα.

Λάζαρος Γεωργακόπουλος, Κώστας Νικούλι, Νίκος Κουρής. @Ανδρέας Σιμόπουλος

Με εξαίρεση τις, ωραία εκτελεσμένες, συγγραφικές ιδέες  της μεταγραφής – κυρίως αυτές που αναπτύσσονται στο δεύτερο μισό του έργου – ο Ρόμπερτ Άϊκ παραδίδει μια βατή, κλασική σκηνοθεσία, ο ρυθμός της οποίας σε σημεία πάσχει, απαιτώντας τα καλά αντανακλαστικά ενός πολιτικού θρίλερ. Ίσως πάλι να είναι και ζήτημα ωρίμανσης της παράστασης, καθώς έχει ανέβει μόλις για μερικά βράδια.

Σε μια εντελή παραγωγή, όπως ο «Οιδίποδας» επελέγη να μην υπάρξει φροντίδα και κινησιολογική καθοδήγηση. Αποτέλεσμα, σε κάποιες ‘ευαίσθητες’, κυρίως στις ερωτικές σκηνές, να επικρατήσει μια κάποια αμηχανία μεταξύ των πρωταγωνιστών, ακόμα κι αν είναι πολύ έμπειροι ηθοποιοί στη διαχείριση του σώματος τους.

Ένα ακόμα συγγραφικό επίτευγμα του Ρόμπερτ Άϊκ που εδώ υλοποιείται με μεγάλο ενδιαφέρον από την ελληνική ομάδα πρωταγωνιστών – με επικεφαλής το Νίκο Κουρή στην ερμηνεία του επώνυμου ήρωα.

@Ανδρέας Σιμόπουλος