Θεατής: «Η Κίτρινη Ταπετσαρία» στο Θέατρο Αλκμήνη

Στο Θέατρο Αλκμήνη, για δεύτερη συνεχόμενη σεζόν, ανεβαίνει ο μονόλογος «Η Κίτρινη Ταπετσαρία». Μια παράσταση βασισμένη στο ομότιτλο διήγημα της Σάρλοτ Πέρκινς Γκίλμαν σε σκηνοθεσία της Francesca Minutoli και διασκευή ερμηνεία της Μαρίας Μαλταμπέ.

Στην «Κίτρινη Ταπετσαρία», μια γυναίκα αφηγήτρια η οποία πάσχει από «προσωρινή νευρική κατάθλιψη», υποβάλλεται από τον ιατρό και σύζυγο της Τζον σε «θεραπευτικό εγκλεισμό», στο απομονωμένο εξοχικό σπίτι που νοικιάζουν για το καλοκαίρι. Η γυναίκα περνάει τις μέρες της περιορισμένη σε ένα δωμάτιο επενδυμένο με μια αποκρουστική κίτρινη ταπετσαρία, με τον σύζυγο της Τζον να της απαγορεύει το γράψιμο ή οποιαδήποτε άλλη πνευματική δραστηριότητα που κατά τη γνώμη του δύναται να επιδεινώσει την κατάσταση της.

Στην αρχή, η αφηγήτρια αισθάνεται απέχθεια για την κίτρινη ταπετσαρία. Καθώς όμως οι μέρες περνούν και η απομόνωσή της βαθαίνει, αρχίζει να αποκτά εμμονή μαζί της, πεπεισμένη ότι διακρίνει πίσω από το μοτίβο μια παγιδευμένη γυναικεία φιγούρα που προσπαθεί να δραπετεύσει. Σταδιακά, η αφηγήτρια ταυτίζεται με αυτή τη «φυλακισμένη» γυναίκα. Και όσο η λογική της υποχωρεί και η ίδια βυθίζεται ολοένα και περισσότερο στην τρέλα, αποφασίζει να την απελευθερώσει ξηλώνοντας την ταπετσαρία με τα ίδια της τα χέρια.

Συγγραφέας, ακτιβίστρια και θεωρητικός, η Σάρλοτ Πέρκινς Γκίλμαν υπήρξε μία από τις σημαντικότερες φωνές για τα δικαιώματα των γυναικών και την κοινωνική αλλαγή στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Η γυναικεία χειραφέτηση και η έμφυλη ισότητα βρίσκονται στον πυρήνα της συγγραφικής της δραστηριότητας, μέσα από την οποία προβάλλεται η ανάγκη για οικονομική ανεξαρτησία, πνευματική ελευθερία και κοινωνική αναγνώριση.

Έγραψε την «Κίτρινη Ταπετσαρία» το καλοκαίρι του 1890. Το διήγημα θα δημοσιευτεί τον Ιανουάριο του 1892 στο λογοτεχνικό περιοδικό The New England Magazine. Σήμερα θεωρείται κλασικό δείγμα της αμερικανικής φεμινιστικής λογοτεχνίας έχοντας αποτελέσει πηγή έμπνευσης για άλλες σπουδαίες λογοτεχνικές προσωπικότητες όπως η Σύλβια Πλαθ και η Μάργκαρετ Άτγουντ.

Η Γκίλμαν, στην «Κίτρινη Ταπετσαρία», μετατρέπει το προσωπικό της βίωμα σε τέχνη -τη μάχη με την επιλόχειο κατάθλιψη, τους επαναλαμβανόμενους νευρικούς κλονισμούς και τις επικίνδυνες ιατρικές οδηγίες ενός φημισμένου γιατρού, που λίγο έλειψαν να την οδηγήσουν στην απόλυτη πνευματική εξάντληση και να ενισχύσουν τις αυτοκτονικές της σκέψεις. Μέσα από τη φωνή μιας γυναίκας που σταδιακά καταδύεται στην παραφροσύνη, η συγγραφέας παραδίδει ένα μανιφέστο-κραυγή διαμαρτυρίας ενάντια στην κοινωνική και ιατρική καταπίεση που υφίστανται οι γυναίκες, στον πατριαρχικό έλεγχο πάνω στο σώμα και το πνεύμα τους, στην ψυχολογική χειραγώγηση και κακοποίηση μέσα στον έγγαμο βίο, στο στίγμα που περιβάλλει τις ψυχικές ασθένειες, στους παγιωμένους, περιοριστικούς έμφυλους ρόλους.

Η σκηνοθέτις Francesca Minutoli δημιούργησε μια παράσταση που απέσπασε το διήγημα της Γκίλμαν από το ιστορικό του πλαίσιο μετατρέποντας το σε ένα αιχμηρό και φεμινιστικό σχόλιο για το σήμερα. Η σκηνοθετική γραμμή αυτή υπηρέτησε και υπηρετήθηκε από την διασκευή της -επίσης πρωταγωνίστριας του μονολόγου αυτού- Μαρίας Μαλταμπέ, η οποία ενίσχυσε και διεύρυνε τη φωνή της αφηγήτριας φωτίζοντας πτυχές και ζητήματα που η συγγραφέας του διηγήματος δεν μπορούσε ή δεν «επιτρεπόταν» να αρθρώσει τόσο ξεκάθαρα, όπως η σύγκρουση με τη μητρότητα, η διαγενεακή μετάδοση της υποταγής και της σιωπής, η ανάγκη για πνευματική επικοινωνία, η αμφισβήτηση του στερεότυπου της «υποδειγματικής» γυναίκας — πάντα διαθέσιμης, αυτοθυσιαστικής, εγκλωβισμένης στη ρουτίνα και συμμορφωμένης με τις κοινωνικές προσδοκίες. Έτσι, η διασκευή της Μαρίας Μαλταμπέ καθιστά το έργο πιο διαφανές και επίκαιρο, προβάλλοντας με σαφήνεια τα φεμινιστικά του θεμέλια.

Παρ’ όλα αυτά, η δύναμη του έργου της Γκίλμαν δεν περιορίζεται στη σκηνική του ανανέωση· το ίδιο το κείμενο παραμένει διαχρονικό, καθώς θέτει ζητήματα που εξακολουθούν να απασχολούν τη σύγχρονη κοινωνία και τα σύγχρονα φεμινιστικά κινήματα. Οι γυναίκες σήμερα εξακολουθούν να υπόκεινται σε ιατρικό – και όχι μόνο – gaslighting: ο πόνος και τα συναισθήματά τους συχνά ακυρώνονται, ενώ η αυτονομία και ο έλεγχος πάνω στο ίδιο τους το σώμα συνεχίζουν να δέχονται επιθέσεις. Ο «ευγενικός» σεξισμός του «για το καλό σου το λέω / το κάνω», που θέλει να παρουσιάζει τις γυναίκες ως «είδος προς προστασία» παρά ως υποκείμενα ενδυνάμωσης, παραμένει βαθιά ριζωμένος. Και όλα αυτά πλαισιώνονται από την πατριαρχική αφήγηση πως οι γυναίκες είναι «παράλογα και υπερβολικά συναισθηματικά όντα».

Όπως και η αφηγήτρια της «Κίτρινης Ταπετσαρίας», έτσι και οι γυναίκες σήμερα παλεύουν για να ακουστούν· πνίγονται από τις κανονιστικές αντιλήψεις και απαιτήσεις για το φύλο τους, κοιτάζουν τη «σύγχρονη ταπετσαρία» – που στην εποχή μας μπορεί κάλλιστα να είναι η οθόνη του κινητού – προσπαθώντας να κατανοήσουν και να αποκωδικοποιήσουν το πατριαρχικό σύστημα που συνεχίζει να τις καταπιέζει.

Η παράσταση της Francesca Minutoli αποτελεί μια χαρτογράφηση του εσωτερικού κόσμου της ηρωίδας μέσα από μια αφαιρετική αισθητική προσέγγιση και μια σύγχρονη, σχεδόν εικαστική γλώσσα, που δίνει έμφαση στο σωματικό θέατρο και στα αλληγορικά στοιχεία του σκηνικού χώρου. Θολώνει τα όρια ανάμεσα στο εξωτερικό περιβάλλον — όλο και πιο ανησυχητικό και ζωντανό όσο επιδεινώνεται η κατάσταση της γυναίκας στο επίκεντρο της αφήγησης — και τον ταραγμένο, κατακερματισμένο της νου.

Τα σκηνικά του Βαγγέλη Αγναντόπουλου — με την κίτρινη ταπετσαρία να δεσπόζει — λειτουργούν ως «καθρέφτης» του υποσυνείδητου της ηρωίδας και της πορείας προς την ψυχολογική της αποσύνθεση. Η κίτρινη ταπετσαρία δεν αποτελεί ένα απλό άψυχο αντικείμενο· δίνει την αίσθηση ενός ζωντανού οργανισμού που αναπνέει, εξαπλώνεται, κυριαρχεί και την περικλείει ασφυκτικά — στο σώμα, στον χώρο, στα βάθη της συνείδησής της και, σε κοινωνικό επίπεδο, ως απτό σύμβολο της πατριαρχικής εξουσίας που την αιχμαλωτίζει και την καταπνίγει. Οι ενδυματολογικές επιλογές της παράστασης — επίσης του Βαγγέλη Αγναντόπουλου — λειτουργούν χρωματικά ως αντίστιξη στην κίτρινη ταπετσαρία, αναδεικνύοντας τη ρήξη ανάμεσα στο εσωτερικό σύμπαν της αφηγήτριας και το περιβάλλον που την καταπιέζει. Παράλληλα, επιτρέπουν μια συμβολική διαδικασία «αποτίναξης» κάθε ψυχολογικού ή κοινωνικού στρώματος μιας επιβεβλημένης κανονικότητας, σε μια προσπάθεια αναζήτησης της ουσίας της ύπαρξής της.

Η ερμηνεία της Μαρίας Μαλταμπέ αποτυπώνει με συναισθηματική ακρίβεια και έντονη σωματικότητα όλες τις “αποχρώσεις” μιας γυναίκας που βυθίζεται σταδιακά υπό το βάρος του θεσμοθετημένου μισογυνισμού και της ίδιας της ψυχικής της κατάρρευσης.

Παλεύει ανάμεσα στην αποδοχή, τη δικαιολόγηση -διανθισμένη με ειρωνεία και υποδόριο χιούμορ-  και την εναντίωση ενός “καθεστώτος” αποπνικτικού ελέγχου, ενοχής, ακύρωσης συναισθημάτων, απαξίωσης της ασθένειας, πατερναλιστικής μεταχείρισης, αποσιώπησης, στέρησης της αυτονομίας, υποτίμησης των πνευματικών της αναζητήσεων και άρνησης ύπαρξης οποιασδήποτε προσωπικής ταυτότητας.

Η ηρωίδα που ερμηνεύει επί σκηνής η Μαρία Μαλταμπέ ενσαρκώνει ένα παράδοξο. Με τη συνδρομή των αντιθετικών —ψυχρών και θερμών— φωτισμών της παράστασης, η πραγματικότητα και η φαντασία, οι στιγμές έντονης ψυχολογικής έντασης, αποδόμησης και αλήθειας εναλλάσσονται με τις πιο ήπιες, ψευδαισθητικές εκλάμψεις “κανονικότητας”, αυτολογοκρισίας και συμμόρφωσης. Η διαύγεια πορεύεται χέρι χέρι με την παράνοια, όπως η άρνηση με τον αυτοέλεγχο. Κι όταν η παραφροσύνη κυριαρχεί —εκείνη ακριβώς τη στιγμή που η παγιδευμένη γυναίκα της ταπετσαρίας και η ηρωίδα-αφηγήτρια αποκαλύπτονται ως ένα και το αυτό πρόσωπο— μπροστά μας ξεδιπλώνεται μια αλλόκοτη δίοδος αυτογνωσίας: ένα τελετουργικό απελευθέρωσης και αντίστασης, μέσω της τρέλας, απέναντι στους ρόλους και τις συμπεριφορές που οι άλλοι ορίζουν ως “νορμάλ”.

Η παράσταση της Francesca Minutoli και της Μαρίας Μαλταμπέ στο Θέατρο Αλκμήνη, αποδεικνύει ότι η «Κίτρινη Ταπετσαρία» της Σάρλοτ Πέρκινς Γκίλμαν, περισσότερο από έναν αιώνα μετά, αποτελεί μια διαχρονική αποτύπωση της γυναικείας εμπειρίας όπου η ανάγκη για φωνή, ισότητα, αυτοδιάθεση και ελευθερία παραμένει επίκαιρη όσο ποτέ.