ΡΕΠΟΡΤΑΖ-ΑΠΟΣΤΟΛΗ

Ταξίδι στις αναμνήσεις των υφάντρων Σύρου με το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Το πρόγραμμα Cycladic Identity ανασύρει εμπειρίες γυναικών που εργάστηκαν στο παλιό εργοστάσιο Κλωστοϋφαντουργίας Ζησιμάτου, νυν Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας Ερμούπολης, αναδεικνύοντας την κοινωνική σημασία της υφαντικής στη Σύρο.

Στέλλα Χαραμή | 07.09.2025 Φωτογραφία εξωφύλλου: Δημήτρης Καραϊσκος

Τα άγουρα, κοριτσίστικα πρόσωπα στις ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες, καρφιτσωμένες στα βιβλιάρια εργασίας. Η Μαργαρώ, η Άννα, η Αντωνία, η Λουίζα, η Μαρία, η Κατερίνα, η Αγγελική, η Λίνα, η Ανδριανή, η Φιφίνα: εργάτριες στην, πάλαι ποτέ, κραταιά Κλωστοϋφαντουργία Ζησιμάτου.
Σήμερα, 40, 50, 60 χρόνια μετά, κυκλοφορούν δίπλα σου μαζί με τα παιδιά και τα εγγόνια τους – που ίσως έχουν την ίδια ηλικία όταν εκείνες ξεκινούσαν να εργάζονται στα 10 και 12 τους χρόνια. Είναι οι υφάντρες που μοιράζονται τις αναμνήσεις τους, τιτλοφορώντας και το ομώνυμο πρόγραμμα του Hermoupolis Heritage, του πολιτιστικού φορέα που έχει μετατρέψει το παλιό εργοστάσιο Ζησιμάτου σε Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας Ερμούπολης στη Σύρο. Ένα πρόγραμμα που συμπεριλαμβάνει και χρηματοδοτεί το Cycladic Identity: η πρωτοβουλία διατήρησης και ανάδειξης της κυκλαδίτικης κληρονομιάς από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Βιβλιάρια εργασίας των υφάντων του εργοστασίου που διασώθηκαν. @Δημήτρης Καραϊσκος

Εμπειρίες γυναικών στο εργοστάσιο

Η μητέρα της Κατερίνας Σάρδη – εργάτρια σ’ ένα από τα 68 εργοστάσια της Σύρου – μπήκε στο δίλημμα: να δώσει την κόρη της στις καλόγριες ή να τη στείλει να δουλέψει στον Ζησιμάτο; Επικράτησε το δεύτερο σενάριο, μέχρι που στα 15 της χρόνια, ένα προξενιό τη σταμάτησε για λίγο από τους αργαλειούς κι ένα διαζύγιο την επανάφερε σε αυτούς – πλέον, μ’ ένα παιδί πέντε ετών στην αγκαλιά.
Η Αντωνία Βουτσίνου, παιδί αγροτών που μπήκε για δουλειά στη μονάδα, αλλά στις εφόδους των εποπτών, ούσα ανασφάλιστη, κρυβόταν σε διπλανά κοτέτσια. Η Λουίζα Ρούσσου που δούλευε τις μπομπίνες, καθημερινά όρθια για οκτώ ώρες, αλλά ακόμα θυμάται την ακριβή σειρά για τις πλέξεις. Η Γεωργία Ρούσσου, ορφανή από μάνα, ότι είχε τελειώσει το Δημοτικό, ακολούθησε τα χνάρια της αδερφής της στο εργοστάσιο – ήταν 14 ετών. Η Μαρία Ρούσσου που θυμάται ποιο ήταν το «ζόρικο» αφεντικό και ποιος ο «άγγελος» από τα αδέρφια Ζησιμάτου.

Το τμήμα με τις μπομπίνες του κλωστοϋφαντουργείου Ζησιμάτου. @Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Ντοκιμαντέρ μνήμης

Οι μαρτυρίες τους πρωταγωνιστούν στο ντοκιμαντέρ «Οι υφάντρες και οι αναμνήσεις τους» σε σκηνοθεσία του ιδρυτή του Hermoupolis Heritage, Δημήτρη Σταυρακόπουλου· σαν ηχώ κάθε αργαλειού, κάθε μηχανικού εξοπλισμού, κάθε κουβαριού με κλωστές, κάθε κρεμασμένης ρόμπας εργασίας, κάθε αφράτης πετσέτας που το εργοστάσιο Ζησιμάτου παρήγαγε από το 1960 μέχρι και την σφράγιση του, τον Αύγουστο του 1986.
Η κλωστοϋφαντουργία που ιδρύθηκε το 1914 από τους Αλέξανδρο Κωνσταντινόπουλο και Γιώργο Ζησιμάτο – παράγοντας σε πρώτη φάση κάλτσες και καλεμκεριά (μαντήλια κεφαλής στα τούρκικα, όπως τα ονόμαζαν οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας που είχαν βρει καταφύγιο στη Σύρο) – έκλεισε κυριολεκτικά εν μια νυκτί. Και ίσως είναι ο λόγος για τον οποίο διασώθηκε σχεδόν στην αλλοτινή του μορφή, σαν να πάγωσε ο χρόνος.

Συντηρημένο δείγμα από τις πετσέτες κατασκευής, που αποτελούσαν το κύριο κομμάτι παραγωγής του. @Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Ξενάγηση στην παλιά Κλωστοϋφαντουργία Ζησιμάτου

Έχουν περάσει 30 χρόνια από τότε. Κι όμως, πίσω από τη χαμηλή σιδερένια πόρτα κρέμονται ακόμα ξεθωριασμένες οι στολές των υφαντριών. Στο βάθος της αυλής εισόδου, ο βραστήρας, οι μπανιέρες βαφής και οι δεξαμενές του βρόχινου νερού προβάλλουν διαδοχικά. Τα κουβάρια βαμβακιού από την Αίγυπτο και τη Σμύρνη είναι ριγμένα εδώ και εκεί. Η αφίσα για το κάλεσμα σε Γενική Συνέλευση στις 2 του Μαρτίου έχει καδραριστεί. Τα μηχανήματα της τυποβαφικής, οι μπομπίνες με τις πολύχρωμες κλωστές, η πλαστική συσκευασία με την επιγραφή «Ζησιμάτος και Υιοί εν Σύρω» σαν να περιμένουν να ξαναζήσουν. Και μια αναρτημένη πινακίδα να γράφει «απαγορεύεται αυστηρώς η είσοδος στους μη έχοντες εργασία».

Αντιθέτως, αυτό το πρωϊνό, η είσοδος είναι ελεύθερη για όλες και όλους. Οι ηλικιωμένες υφάντρες αναπαριστούν στους δικούς τους, μα και στους επισκέπτες τα παλιά τους καθήκοντα. Κι ο 93χρονος σήμερα, μηχανικός του εργοστασίου από το 1951 μέχρι το λουκέτο, Αντώνης Βαμβακάρης πανύψηλος, στηριγμένος μόνο σε μια μαγκούρα, να δηλώνει «πως όσα μηχανήματα βλέπετε, εγώ τα έχω βιδώσει».

Οι κ.κ. Αντώνης Βαμβακάρης και Μαρία Ρούσσου, εργαζόμενοι στην πρώην κλωστοϋφαντουργία έδωσαν το παρών στην εκδήλωση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Hermoupolis Heritage. @Στέφανος Μαμίδης

Η κοινωνική σημασία της υφαντικής

Η συγκίνηση είναι αγνή και διάχυτη. Η Σάντρα Μαρινοπούλου, Πρόεδρος και Διευθύνουσα Σύμβουλος του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, εξηγεί πως το πρόγραμμα «Οι υφάντρες και οι αναμνήσεις τους» είναι, μεταξύ πολλών άλλων, μια προσπάθεια που καταξιώνει κοινωνικά την εργατική τάξη του νησιού και των εργοστασίων του.

«Πρόκειται για ένα πρόγραμμα που ξεχωρίζει, γιατί συνδέει το παρελθόν με το παρόν, αναδεικνύει την τοπική μνήμη και τις ιστορίες των γυναικών και μας θυμίζει ότι η άυλη πολιτιστική κληρονομιά δεν ζει μόνο στα μουσεία ή στα βιβλία, αλλά κυρίως στις φωνές και στις εμπειρίες των ανθρώπων. Μέσα από αυτό το πρόγραμμα καταγράφονται οι μαρτυρίες των υφαντριών, αναδεικνύεται η τέχνη και η δεξιοτεχνία τους, αλλά και η κοινωνική σημασία που είχε η υφαντική για τη Σύρο», σημειώνει.

Η αίθουσα του εργοστασίου με τους γιγαντιαίους αργαλειούς. @Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Για τις γυναίκες που έχασαν τα παιδικά τους χρόνια

Γεγονός για το οποίο υπερθεματίζει και ο εμπνευστής και δημιουργός του Hermoupolis Heritage, Δημήτρης Σταυρακόπουλος: «Αυτές οι γυναίκες που συναντάμε σήμερα είναι παιδιά που δεν έζησαν τα παιδικά και εφηβικά τους χρόνια. Γυναίκες που, σύμφωνα με τα βιβλιάρια εργασίας, προσλαμβάνονταν σε ηλικία 10 ετών, πήγαιναν σχολείο για λίγο ή καθόλου, γιατί έπρεπε να δουλέψουν. Σήμερα, είναι η μέρα γι’ αυτές τις γυναίκες να δοξαστούν».

Και μολονότι όλες ομολογούν πως «τα καταφέραμε», – υπογραμμίζοντας τη συμβολή του γυναικείου δυναμικού στην συριανή βιομηχανία – οι συνθήκες ήταν σκληρές. Ο θρυλικός Συριανός ρεμπέτης Μάρκος Βαμβακάρης αφηγείται πως η ετοιμόγεννη μητέρα του, «με μια κοιλιά δυο μέτρα», εργαζόταν στο τμήμα του βαφείου του κλωστηρίου Δεληγιάννη, με μεροκάματο 3.5 δραχμές. Μαζί της δούλευε και ο ίδιος, παιδάκι ακόμα, κερδίζοντας 3.5 δραχμές την εβδομάδα. Δίχως αμφιβολία, κάπου εκεί γεννήθηκε και ο στίχος του «αχ, μαυρομάτα μου, τσαχπίνα κλωστηρού μου» από το τραγούδι του 1933 «Η κλωστηρού».

Στην είσοδο του εργοστασίου, νυν Μουσείου Κλωστοϋφαντουργίας Ερμούπολης, κρέμονται οι παλιές στολές των εργαζόμενων γυναικών.

Σύρος: το Μάντσεστερ της Ελλάδας

Το εργοστάσιο Ζησιμάτου είναι ένα από τα 24 εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας που λειτουργούσαν στη Σύρο κατά την περίοδο άνθισης της κλωστοϋφαντουργικής τέχνης. Το ίδιο διάστημα, η Σύρος ήταν αυτό που δηλώνει μιαν άλλη, κιτρινισμένη αφίσα, τοποθετημένη σε προθήκη: «Το Μάντσεστερ της Ελλάδας».

Η βιομηχανική ακμή του νησιού μετρούσε 68 εργοστάσια σε ταυτόχρονη λειτουργία (μεταξύ των οποίων υαλουργεία, βυρσοδεψεία, βιοτεχνίες λουκουμιών) και μόνο στον κλωστοϋφαντουργικό κλάδο απασχολούνταν περί τους 3.000 εργαζόμενους. Στοιχεία που μαρτυρούν, όπως επισημαίνει και ο αντιδήμαρχος Τουρισμού του νησιού, Γιάννης Βουτσίνος πως η Σύρος «υπήρξε το βιομηχανικό κέντρο του Αιγαίου». Σήμερα, τα περισσότερα κελύφη των εργοστασίων (στην πλειονότητα τους έξω από το λιμάνι του νησιού) ρημάζουν ή έχουν μετατραπεί σε super market μεγάλων εταιρειών.

Η Πρόεδρος και Διευθύνουσα Σύμβουλος του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Σάντρα Μαρινοπούλου, ο εμπνευστής και δημιουργός του Hermoupolis Heritage, Δημήτρης Σταυρακόπουλος και η project manager της πρωτοβουλίας Cycladic Identity, Θεανώ Αγαλόγλου, κατά την εκδήλωση μνήμης. @Στέφανος Μαμίδης

Για τη χαμένη κυκλαδική ταυτότητα

Η διατήρηση της μνήμης και της προώθησης ενός εναλλακτικού είδους τουριστικής κίνησης, ανθρώπων που συναποτελούν ένα δίκτυο ενδιαφέροντος για την χαμένη κυκλαδίτικη ταυτότητα σηματοδοτεί τον πυρήνα του Cycladic Identity. Η Σάντρα Μαρινοπούλου τονίζει πως «θέλουμε κάθε Κυκλαδίτης να νιώθει υπερήφανος για την κληρονομιά του και να την προστατεύει». Πόσο μάλλον, αφού τα τελευταία χρόνια «τα νησιά μας αλλάζουν με ραγδαίους ρυθμούς. Ο υπερτουρισμός, η υπερδόμηση και η κλιματική αλλαγή απειλούν τον παραδοσιακό τους χαρακτήρα». Και είναι παραδόσεις και τέχνες, οι οποίες – όπως υπογραμμίζει η υπεύθυνη του Cycladic Identity, Θεανώ Αγαλόγλου – είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη φύση και τον ανθρώπινο μόχθο.

Νέα προγράμματα από το Cycladic Identity

Στο επόμενο διάστημα, το Cycladic Identity του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης αναμένεται να ανακοινώσει δέκα νέα προγράμματα σε ισάριθμα νησιά των Κυκλάδων, ενώ μέχρι σήμερα έχει υποστηρίξει 16 πρωτοβουλίες σε 11 νησιά. Θα ανανεώσει, δηλαδή, την ευχαριστήρια χειρονομία του προς αυτά καθώς πραγματώνουν, κατά την κ. Μαρινοπούλου, τον λόγο ύπαρξης του: «Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης δεν θα υπήρχε χωρίς τις Κυκλάδες και τον πολιτισμό τους», λέει χαρακτηριστικά.