Ποιες ήταν οι “Γυναίκες της Κνωσού”; Ένα ντοκιμαντέρ φωτίζει όσα δεν ξέραμε για τη θέση των γυναικών στον Μινωικό Πολιτισμό

Ποιος ήταν πραγματικά ο βασιλιάς των Μινωιτών; Υπήρξε ποτέ μητριαρχία στην Κρήτη; Και πώς κατέρρευσε τελικά ο μυστηριώδης Μινωικός πολιτισμός; Ερωτήματα σαν κι αυτά εξακολουθούν να στοιχειώνουν την αρχαιολογική έρευνα περισσότερο από έναν αιώνα μετά τις πρώτες ανακαλύψεις του Άρθουρ Έβανς στην Κνωσό. Ίσως γιατί μέχρι σήμερα προκύπτουν σπουδαίες ανακαλύψεις από τις αρχαιολογικές ανασκαφές που συνεχίζονται στο νησί της Κρήτης. Ανακαλύψεις που αλλάζουν τα δεδομένα για τη ζωή των Μινωιτών και κυρίως για τη θέση των γυναικών στον ένδοξο αυτό πολιτισμό. Σε μια νέα θεώρηση του Μινωικού πολιτισμού επιχειρεί να ρίξει φως και το ντοκιμαντέρ “Οι Γυναίκες της Κνωσού”, που έκανε πρεμιέρα το περασμένο Σάββατο στο COSMOTE HISTORY HD και βρίσκεται στον on demand κατάλογο της COSMOTE TV.

Σε συμπαραγωγή της COSMOTE TV, το ντοκιμαντέρ σε σκηνοθεσία της Iris Fegerl, μάς μεταφέρει πολλούς αιώνες μακριά και συγκεκριμένα στην εποχή της άνθησης του Μινωικού πολιτισμού, ώστε να φωτίσει πτυχές της κοινωνίας αυτής που είχαν εδώ και αιώνες παραμεριστεί. Μιλάμε για τη θέση των γυναικών, αλλά και τον ρόλο τους τόσο στην κυριαρχία, όσο και στην κατάρρευση του μινωικού κόσμου.

Στο ντοκιμαντέρ συμμετέχει μεταξύ άλλων ο καταξιωμένος αρχαιολόγος, καθηγητής αρχαιολογίας και επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας Aegis, Jan Driessen, που ερευνά την Κρήτη εδώ και χρόνια. Στο ντοκιμαντέρ, αλλά και σε εμάς, μιλά για την πιθανότητα η θέση των γυναικών να ήταν πολύ διαφορετική από εκείνη που είχε προτείνει ο Άρθουρ Έβανς.

Ο αρχαιολόγος Jan Driessen, επικεφαλής της αρχαιολογικής ανασκαφής στο Σίσι της Κρήτης, στο ντοκιμαντέρ “Οι Γυναίκες της Κνωσού”

«Για πάρα πολύ καιρό η ιστορία γραφόταν από άνδρες για άνδρες, παραμελώντας τον ρόλο των γυναικών. Ο Έβανς, βασισμένος αποκλειστικά στον κακώς ανακατασκευασμένο «Πρίγκιπα με τα Κρίνα», υπέθεσε την ύπαρξη ενός ιερέα-βασιλιά και επομένως μιας ανδροκρατούμενης κοινωνίας. Αν και το να επιχειρηματολογήσει κανείς υπέρ μιας μητριαρχικής κοινωνίας θα ήταν επίσης μια παρερμηνεία της πραγματικότητας, στην περίπτωση της Μινωικής κοινωνίας υπάρχουν αρκετές ειδικές ενδείξεις που δείχνουν πως ήταν μια «διαφορετική» κοινωνία» σημειώνει ο Βέλγος αρχαιολόγος για τον τρόπο με τον οποίο το ντοκιμαντέρ αμφισβητεί κάποιες καθιερωμένες πατριαρχικές αντιλήψεις.

Μία από αυτές τις πρώτες ενδείξεις για την εξέχουσα θέση των γυναικών κρύβεται στην Μινωική τέχνη. Πράγματι, οι γυναίκες δεν απεικονίζονται ποτέ ως κατώτερες από τους άνδρες – μόνο κατώτερες άλλων γυναικών, ενώ οι άνδρες απεικονίζονται κατώτεροι των γυναικών. Αυτό ήταν που έκανε και το πρώτο κύμα φεμινισμού να εμπνέεται από τις Μινωίτισσες και να μιλά για την πρώτη μητριαρχική κοινωνία στην ιστορία. «Με αυτή την έννοια, η Μινωική κοινωνία είναι ήδη μοναδική στον αρχαίο κόσμο» εξηγεί ο Driessen.«Η έμφαση που δίνεται στην ένδυση και τα κοσμήματα των γυναικών είναι επίσης πολύ πιο έντονη απ’ ό,τι στους άνδρες. Δυστυχώς, λόγω της συλλογικής ταφής που επικρατούσε στη Μινωική κοινωνία, δεν μπορούμε να πούμε πολλά για ταφικά έθιμα μέχρι την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, όταν, υπό την επιρροή των Μυκηναίων της ηπειρωτικής Ελλάδας, εμφανίζονται οι ατομικές ταφές. Ακόμα και τότε όμως παρατηρούμε ότι στην Κρήτη κάποιες γυναίκες λαμβάνουν ιδιαίτερη προσοχή και πλούσιους τάφους – αυτό καταγράφεται στην Κνωσό, τις Αρχάνες, το Σίσσι, το Παγκαλοχώρι και αλλού».

Η νέα διεθνής συμπαραγωγή της COSMOTE TV «Οι γυναίκες της Κνωσού»

Ο Driessen σπεύδει να ξεκαθαρίσει: δεν μπορούμε να μιλάμε για μια μητριαρχία – αυτό γίνεται ξεκάθαρο μέσα από το ντοκιμαντέρ, που δίνει το βήμα στον καταξιωμένο Βέλγο αρχαιολόγο, να μιλήσει για την υπόθεση μιας μητρογραμμικής και μητροτοπικής κοινωνίας. «Στις μητρογραμμικές κοινωνίες, συχνά οι γυναίκες (αδελφές) μένουν μαζί, σχηματίζοντας πολύ μεγαλύτερες οικιακές μονάδες: οι γυναίκες κυριολεκτικά «κυβερνούν» το σπίτι», μας εξηγεί ο αρχαιολόγος. Αυτή την υπόθεση ενισχύουν και γενετικές αναλύσεις που δείχνουν ότι οι Μινωίτες ασκούσαν τον γάμο μεταξύ πρώτων εξαδέλφων – κάτι επίσης πολύ κοινό σε μητρογραμμικές κοινωνίες.

«Αυτό θα σήμαινε ότι η Κρήτη (όπως και πολλά νησιά των Κυκλάδων) ακολουθούσε το σύστημα της γυναικείας καταγωγής και πως η περιουσία περνούσε μέσα από τις γυναίκες. Ανθρωπολογικά ευρήματα από όλο τον κόσμο δείχνουν ότι σε τέτοιες κοινωνίες οι γυναίκες έχουν σημαντικότερο ρόλο στη δημόσια ζωή από ό,τι σε πατριαρχικές κοινωνίες» αναφέρει ο Driessen για τη σημασία που θα είχε η απόδειξη της υπόθεσής του για τον τρόπο που βλέπουμε τη θέση των γυναικών στον Μινωικό πολιτισμό.

Το ντοκιμαντέρ, βέβαια, δεν μένει μόνο εκεί. Μέσα από τη μυθοπλασία μιας πανίσχυρης ιέρειας, που βασίζεται σε αρχαιολογικά δεδομένα, βλέπουμε την άνοδο και την πτώση ενός συστήματος πίστης, ταυτότητας και ισχύος. Σύμφωνα με τα ευρήματα, καθημερινή ζωή των Μινωιτών, οι ταφές και οι λατρευτικές πρακτικές αποκαλύπτουν μια κοινωνία με έντονη θρησκευτικότητα και σημαντική παρουσία γυναικείων μορφών. Οι ιέρειες φαίνεται να κατείχαν θρησκευτική, αλλά και πολιτική ισχύ — τουλάχιστον μέχρι την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. 

Η τεράστια αυτή καταστροφή του 16ου αιώνα π.Χ., όπως μαθαίνουμε, στάθηκε καταλυτική: η τέφρα, οι σεισμοί, οι πλημμύρες, το σκοτάδι, διέλυσαν τον κόσμο των Μινωιτών, οι οποίοι έχασαν κάθε πίστη στις θεότητες που τότε επικρατούσαν. Οι ιέρειες χάνουν τη δύναμή τους, οι ανδρικές θεότητες κάνουν την εμφάνισή τους και τελικά, η Κρήτη περνά σταδιακά στον έλεγχο των Μυκηναίων.

Το ντοκιμαντέρ “Οι Γυναίκες της Κνωσού” ειναι διαθέσιμο στην οn demand υπηρεσία της COSMOTE TV

«Το ντοκιμαντέρ βοηθά να δοθεί έμφαση στον ρόλο των γυναικών στη μινωική θρησκεία, αλλά και να κατανοήσουμε πώς τέτοια φυσικά φαινόμενα ίσως κατέστρεψαν την κοσμική τους αντίληψη και σήμαναν το τέλος των παραδοσιακών θρησκευτικών πρακτικών», λέει ο καθηγητής.

Το ντοκιμαντέρ δίνει εικόνα σε αυτόν τον κατεστραμμένο κόσμο. Οι ιερές κορυφές και τα ιερά σπήλαια εγκαταλείπονται και τα μινωικά ανάκτορα –των οποίων οι Κεντρικές Αυλές λειτουργούσαν ως θρησκευτικοί και τελετουργικοί κόμβοι της κοινωνίας, προσφέροντας συνοχή στους Μινωίτες – παύουν να λειτουργούν. Τίποτα δεν είναι πια το ίδιο για τους Μινωίτες – και ειδικά για τις Μινωίτισσες.

Όπως λέει ο Driessen, αυτό που ελπίζει να κρατήσουμε από το ντοκιμαντέρ είναι ότι«η αρχαιολογία συνεχίζει να προσφέρει νέες γνώσεις και να φέρνει στο φως νέα ευρήματα που μας κάνουν να αλλάζουμε τις ιστορίες μας καθημερινά». Εξάλλου, το έργο του αρχαιολόγου είναι να επανεξετάζει τα δεδομένα και να παρουσιάζει νέες ερμηνείες. «Δεν έχουμε το μονοπώλιο της αλήθειας για το παρελθόν. Οι ανακαλύψεις του αύριο μπορεί να αλλάξουν όλα όσα λέμε σήμερα». Αλλά αυτός ακριβώς είναι ο σκοπός: να αφήσουμε πίσω τους μύθους και να πλησιάσουμε την πραγματική ιστορία των Μινωιτών. Να δούμε την ιστορία όχι ως κάτι δεδομένο, αλλά ως πεδίο που αναθεωρείται διαρκώς μέσα από τα ευρήματα.

Αυτό είναι που κρατώ κι εγώ από τις “Γυναίκες της Κνωσού”. Όταν η πραγματική ιστορία είναι τόσο συναρπαστική, γεμάτη γρίφους και άλυτα μυστήρια, γιατί να καταφέυγουμε στους μύθους; Όσο ενδιαφέρων κι αν είναι ο μύθος του βασιλιά Μίνωα ή του Μινώταυρού, τίποτα δεν συγκρίνεται με την πραγματικότητα, μίας κοινωνίας τόσο ένδοξης και ισχυρής, στην οποια κατά πάσα πιθανότητα οι γυναίκες είχαν στα χέρια τους τον έλεγχο, είτε μέσω του γάμου, είτε μέσω των ιερείων. Αυτό τουλάχιστον εξετάζει το ντοκιμαντέρ – με τόλμη, επιστημονικότητα και αφήγηση που συγκινεί.