Μνήμη Θολή: H Άννα Βαγενά δημιουργεί εύθραυστά “τοπία” μνήμης στο Θέατρο Μεταξουργείο

Δεν είναι η πρώτη φορά που, στη σκηνή του Θεάτρου Μεταξουργείου, η Άννα Βαγενά φέρνει θεατρικούς χαρακτήρες που πραγματοποιούν ένα γλυκόπικρο “ταξίδι” στις αναμνήσεις. Στο νέο πολυπρόσωπο έργο της, ωστόσο, «Μνήμη Θολή», τα “τοπία” που η μνήμη δημιουργεί, κάποια εύθραυστα, κάποια βαθιά ριζωμένα, “κλεμμένα”, ή ακόμη και απαγορευμένα, μοιράζονται ανάμεσα σε ήρωες που είτε προσκολλώνται είτε προσπαθούν να δραπετεύσουν από αυτά είτε τα αισθάνονται να ξεφεύγουν μέσα από τα χέρια τους μαζί με το όποιο νόημα και σημασία τους.

«Χωρίς μνήμη δεν υπάρχει ο άνθρωπος. Εγώ ζω συνεχώς με τις αναμνήσεις μου και δεν τις απαρνούμαι. Ούτε τις ευχάριστες ούτε τις δυσάρεστες. Ιδίως τους ανθρώπους που έφυγαν. Αυτούς αισθάνομαι ότι τους κουβαλάω μέσα μου. Η ανάμνηση τους είναι τόσο ζωντανή που ώρες ώρες νομίζω ότι τους βλέπω, ότι είναι δίπλα μου», μάς λέει η Άννα Βαγενά.

Η υπόθεση του έργου επικεντρώνεται σε ένα ηλικιωμένο ζευγάρι το οποίο μετά από 40 χρόνια κοινής ζωής έρχεται αντιμέτωπο με την άνοια. Η γυναίκα (Άννα Βαγενά) αρρωσταίνει και ο σύζυγος (Νίκος Χατζηπαπάς) της αναγκάζεται να την κλείσει σε κλινική από την οποία θα δραπετεύσει. Χαμένη και φοβισμένη γυρνάει στους δρόμους χωρίς να ξέρει που να πάει, όταν αναπάντεχα συναντά έναν φτωχό πρόσφυγα (Wasaf Butt) ο οποίος της προσφέρει καταφύγιο και την βοηθάει. Παράλληλα, μια φοιτήτρια (Μαριάννα Μαυριανού) μπαίνει στη ζωή του ηλικιωμένου συζύγου. Τότε, ένοχα και καλά κρυμμένα μυστικά θα βγουν στην επιφάνεια.

Η Άννα Βαγενά γράφει τη «Μνήμη Θολή» ένα έργο που φέρνει στο θεματικό επίκεντρο μια «από τις μεγαλύτερες επιδημίες του 20ού αιώνα» -όπως χαρακτηρίζεται- την άνοια. Όπως μας εξομολογείται η ίδια, πρόκειται για μια ιδέα που στριφογύριζε στο μυαλό της για χρόνια: «Είναι ένα θέμα που απασχολεί και βασανίζει αρκετό κόσμο και δεν κρύβω πως και εγώ μεγαλώνοντας -όπως όλοι οι ηλικιωμένοι άνθρωποι- έχω αυτή την αγωνία».

Έτσι, λοιπόν, η σκηνοθέτρια, συγγραφέας, ηθοποιός και θιασάρχισσα, ανατρέχοντας και στη συμβουλή επιστημόνων, ανοίγει μια συζήτηση για την άνοια, μέσα από το μέσο το οποίο ξέρει και κάνει καλά, τη θεατρική τέχνη: «Με αγγίζουν τέτοιου είδους κοινωνικά θέματα. Θεωρώ πως πρέπει να μιλάμε γι’ αυτά, να κάνουμε προληπτικές εξετάσεις καθώς υπάρχουν φάρμακα που καθυστερούν την εξέλιξη της νόσου». 

Όμως, όπως παραδέχεται η ίδια, «το Θέατρο δεν είναι διάλεξη. Πρέπει να υπάρχει μια πλοκή». Ξεκίνησε να γράφει αναγνωρίζοντας τις προκλήσεις του να καταπιάνεσαι με ένα τόσο δύσκολο και ευαίσθητο θέμα, με μια προσωπική αγωνία να το διερευνήσει: «Δεν έρχομαι να δώσω απαντήσεις. Άλλωστε η τέχνη δεν δίνει απαντήσεις αλλά σου δίνει την ευκαιρία να σκεφτείς και να αισθανθείς κάποια πράγματα».

Η «Μνήμη Θολή» προσφέρει αρκετή τροφή για σκέψη και γεννά έντονα συναισθήματα στον θεατή -άλλωστε η ίδια η δημιουργός του παραδέχεται πως αυτό που κάνει είναι «ρεαλιστικό, συναισθηματικό θέατρο»– ακόμη και σε εκείνους που δεν έχουν βιώσει την ασθένεια στο περιβάλλον τους. Αυτό γιατί από τις “γραμμές” του έργου ξεπηδάει ένα ντόμινο ζητημάτων που λιγότερο ή περισσότερο συνδέονται και σχετίζονται με την ασθένεια της ηλικιωμένης ηρωίδας.

Στο επίκεντρο, λοιπόν, η άνοια, και ότι αυτή σημαίνει για την θραυσματικότητα, την αναξιοπιστία και την προσωρινότητα της μνήμης, για την αίσθηση απομόνωσης και αδυναμίας επικοινωνίας, την απώλεια της ταυτότητας και της αίσθησης του εαυτού, την ασύνδετη αντίληψη του χρόνου -υπογραμμίζεται από τη μη γραμμική χρονολογικά αφήγηση της παράστασης, την ευαλωτότητα και την απώλεια αυτονομίας/ανεξαρτησίας, τα γηρατειά και την ευθραυστότητα του ανθρώπινου μυαλού.

Και εδώ -όπως και στο «Βεραμάν Φόρεμα»- η Άννα Βαγενά, φυσικά, δεν παραλείπει να μιλήσει και για τους φροντιστές και τους ανθρώπους του περιβάλλοντος του ασθενούς, το συναισθηματικό φορτίο που καλούνται να σηκώσουν και την σωματική εξουθένωση  , πόσο μάλλον δε όταν στην περίπτωση της «Μνήμης Θολής» καλούνται να «θρηνήσουν» για το αγαπημένο τους πρόσωπο που δεν έχουν χάσει ακόμη: «Με ενδιαφέρει η ιστορία των ανθρώπων που φροντίσουν τους ασθενείς με άνοια. Πόσα μπορούν να αντέξουν; Δεν χρειάζεται να αισθάνονται τύψεις αν πουν “δεν αντέχω”, “δεν μπορώ να βλέπω τον άνθρωπο που αγαπώ να χάνεται μέσα από τα χέρια μου”. Κάποιες φορές αισθάνομαι πως η δική τους κατάσταση είναι πιο τραγική από εκείνη του ασθενούς. Και αυτό είναι κάτι που με απασχολεί αρκετά. Οι φροντιστές, οι άνθρωποι του περιβάλλοντος περνάνε τεράστια δοκιμασία». 

Όμως, πέρα από την ασθένεια και τα όσα επιφέρει σε όσους πάσχουν αλλά και σε αυτούς που τους φροντίζουν, το έργο καταπιάνεται, επίσης, με τον πόλεμο και την προσφυγιά, μέσα από την παρουσία του «Ξένου» (Wasaf Butt), εκείνου που η αναπάντεχη συνάντηση του με την ηλικιωμένη γυναίκα, μια βροχερή νύχτα στην αποξενωμένη πόλη, δημιουργεί για τους δύο ένα “καταφύγιο” οικειότητας βασισμένο στον κοινό πόνο που δύσκολα μπορεί να εκφραστεί, είτε γιατί έχει “θολώσει” μαζί με τη μνήμη είτε γιατί εκούσια τυλίγεται στη σιωπή, αναδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο την πολύτιμη αξία της αγάπης, της συντροφικότητας και της αλληλεγγύης: «Αυτή η γυναίκα δεν βρήκε ασφάλεια ούτε στην οικογένεια ούτε στην επιστήμη. Την βρήκε σε έναν άγνωστο άνθρωπο στο δρόμο. Η συντροφικότητα, η αγάπη, η αλληλεγγύη φυτρώνουν παντού σε όλες τις συνθήκες, αρκεί να είμαστε ανοιχτοί ώστε να τις επιτρέψουμε να ανθίσουν μέσα μας», δηλώνει η Άννα Βαγενά.

Η «Μνήμη Θολή», παράλληλα, μέσα από την παρουσία της φοιτήτριας (Μαριάννα Μαυριανού) στη ζωή του συζύγου και Καθηγητή (Νίκος Χατζηπαπάς), ανακινεί το ζήτημα της ανισορροπίας εξουσιών που δημιουργεί απρεπείς σχέσεις που βασίζονται στην υπόγεια -λιγότερο ή περισσότερο- εκμετάλλευση, ένα από τα “κακώς κείμενα” που για την Άννα Βαγενά λαμβάνουν χώρα και στα ελληνικά πανεπιστήμια. Για δυσλειτουργικούς γάμους, για την απώλεια ενός παιδιού και το πένθος, για τους πολλαπλούς τρόπους που μπορεί να απογοητεύουμε αυτούς που αγαπάμε.

Μετά από τόσους και τόσους αξέχαστους αφηγηματικούς μονολόγους, η Άννα Βαγενά επιστρέφει στα πολυπρόσωπα έργα: «Ήθελα οι ήρωες μου να έχουν οντότητα, ο καθένας να μπορέσει να πει τη δική του ιστορία, να είναι εξίσου σημαντικοί».

Οι ήρωες που φέρνει στη σκηνή οι Άννα Βαγενά κουβαλάνε τις πληγές και τα τραύματα τους, διαμορφώνονται από αυτά, καθώς προσπαθούν να επιβιώσουν μόνοι μέσα σε μη ιδανικές συνθήκες και να ξαναγράψουν κατά κάποιον τρόπο την ιστορία τους. Είτε θυμούνται, ξεχνούν ή ξεχνιούνται, καταρρακωμένοι, εξουθενωμένοι ή/και «ελαττωματικοί» φέρνουν στη σκηνή μια ακατέργαστη ειλικρίνεια, ειδικά προς το τέλος, όταν ο καθένας τους, μέσα από τον δικό του μονόλογο, καταθέτει τις δικές του σκέψεις “για το πως έφτασε ως εδώ” γεμίζοντας μας με την “ανθρωπινότητά” τους και κάνοντας μας να αναρωτιόμαστε αν η μνήμη και η απώλεια της μπορεί να ιδωθεί μόνο ως τραγωδία ή μπορούμε να μιλάμε για ένα είδος “ελεημοσύνης”  ή “προστασίας”.

Η παράσταση της Άννας Βαγενά είναι γεμάτη από ανθρωπιά, ευαισθησία, με ένα ταχύτατο ρυθμό που ακολουθεί τον ρυθμό των σκέψεων και των συναισθηματικών μεταβάσεων ενός ασθενούς με άνοια και ένα σκηνογραφικό τρίπτυχο που τονίζει τους παράλληλους, αλληλένδετους δρόμους που διανύουν οι ήρωες του έργου. Για την ίδια τη δημιουργό της είναι και μια ευκαιρία για αισιοδοξία, να πιστέψουμε ότι «παντού υπάρχει μια λύση, μια θαλπωρή, μια τρυφερότητα, αρκεί να συναντήσουμε τους ανθρώπους που θα μας συντροφεύσουν σε αυτό το ταξίδι. Γιατί η συντροφικότητα είναι το παν».