Συν & Πλην: «Προμηθέας» στο Θέατρο Γκλόρια

Σ’ ένα όχι πολύ μακρινό μέλλον, σ’ ένα λευκό κελί, «ένα περιβάλλον όπου απογυμνώνονται οι αισθήσεις», κρατείται ως θανατοποινίτης ο Προμηθέας. Ο αισχύλειος ήρωας, που ομολογεί πως «από παιδί είμαι εδώ» έχει διανύσει χρόνους και χρόνους, αιώνες και χιλιετίες κι αντέχει ακόμα «ως μάρτυρας που μάχεται σ’ ένα σιδερένιο σύστημα». Σ’ αυτόν τον δυστοπικό χρόνο, κυρίαρχο είναι και πάλι το Κράτος, μια Νέα Τάξη Πραγμάτων, που βλέπει σε κάθε ελεύθερη φωνή έναν εχθρό. Οποιος δεν ευθυγραμμίζεται με το απολυταρχικό καθεστώς τους, φυλακίζεται, βασανίζεται, θανατώνεται. Υπομένει τις φρικαλεότητες όσων συνέβησαν στους θαλάμους αερίων των Ναζί αλλά και νέες φρικώδεις μεθόδους αποδόμησης της ανθρώπινης συνείδησης και ψυχής. Μοναδική σωτηρία από αυτό το μαρτύριο που μοιάζει και είναι αιώνιο, να βυθιστεί κανείς «στο θείο δημιούργημα της Τάξης μας», όπως εισηγείται με περηφάνια ένας από τους υψηλόβαθμους ταγούς της που εισβάλλει στο κελί του Προμηθέα. Μα όσο κι αν προσπαθούν να τον πείσουν «για να χτίσουν μαζί ένα κοινό μέλλον» ο Προμηθέας επιμένει στην αντίσταση. Ακόμα κι όταν επιστρατεύουν την οικεία πειθώ των γονιών του, ο Προμηθέας γεύεται την εσχάτη προδοσία: Έχουν κι αυτοί προσαρτηθεί από την καθεστηκυία τάξη, θεωρώντας πως «η υποταγή δεν είναι ήττα, είναι μια γιορτή αφοσίωσης».

Μετά την προσέγγιση του στην τραγωδία του Αισχύλου το 2021 για το Φεστιβάλ Επιδαύρου, ο ‘Αρης Μπινιάρης κάνει την πρώτη του συγγραφική απόπειρα, αντλώντας από το προμηθεϊκό δράμα. Ήρωάς του είναι ένα πρόσωπο ταυτόσημο με τις αρχές και τα ιδανικά του Προμηθέα που σέρνεται μέσα στο Χρόνο ως καταλύτης της αλλαγής και κυνηγός της αλήθειας. «Η ψυχή σου φέρει το βάρος της Ιστορίας», αναγνωρίζουν οι νέο-βάρβαροι συνομιλητές του, καθώς στην γερασμένη του ψυχή έχουν εγγραφεί όλες οι σκοτεινές σελίδες της Ανθρωπότητας.

Στο νέο αυτό κείμενο (με την δραματουργική συνεργασία της Έλενας Τριανταφυλλοπούλου) ο ‘Αρης Μπινιάρης εκκινεί από τον Αισχύλο για να αγκαλιάσει τον Τζορτζ Όργουελ και τον Φραντς Κάφκα. Παραμένει, έτσι, πιστός στην προβληματική που τον απασχολεί για την άνοδο της ακροδεξιάς, την καθεστωτική απειλή, την κατάλυση της Δημοκρατίας, αντλώντας αρχετυπικά μοτίβα από την αρχαία γραμματεία, την οποία μελετά, επίσης, συστηματικά.

Ο Αυγουστίνος Κούμουλος και η Βάσω Καβαλλιεράτου με τις μάσκες της Μάρθας Φωκά.

Αφοσιωμένος στo πολιτικό θέατρο και δη στην προβληματική ανόδου του φασισμού, ο Άρης Μπινιάρης επιστρέφει και ως συγγραφέας ενός έργου, βασισμένο στον «Προμηθέα», ο Άρης Μπινιάρης επιστρέφει και ως συγγραφέας ενός έργου, βασισμένο στον «Προμηθέα». Σε αντίθεση με την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιδέα του να δει τον αισχύλειο ήρωα ως μια άχρονη φιγούρα που έχει ενσωματώσει όλη τη βία της ανθρωπότητας, το κείμενο του πέφτει στην παγίδα της εντυπωσιοθηριακής πρακτικής διατυπώσεων που αποξενώνει το θεατή. Ωστόσο, το, όπως πάντα, καλοδουλεμένο σκηνοθετικό του σύστημα και οι καλές ερμηνείες, διασώζουν το αποτέλεσμα. 

Ο Μιχάλης Βαλάσογλου στο ρόλο του Προμηθέα.

Τηρώντας όλες τις συντεταγμένες που στοιχειοθετούν το σκηνοθετικό του λεξιλόγιο – μουσικότητα του λόγου, έντονη σωματικότητα, γρήγορο ρυθμό, υποβλητική – εφιαλτική ατμόσφαιρα, εικαστική φαντασία – ο Άρης Μπινιάρης σκηνοθετεί το πρώτο του δικό του κείμενο. Αυτή τη φορά εμπλουτίζει τη ματιά του με τη χρήση της μάσκας (συνομιλώντας ευθέως με το αρχαίο δράμα) και καταφεύγει στη δυναμική της ραπ για να ενισχύσει το καταγγελτικό ύφος του έργου του.

Σταθερός συνεργάτης του Μπινιάρη, ο Πάρις Μέξης επιφυλάσσει μια λιτή, αλλά επιδραστική σκηνογραφία: Ένας λευκός χώρος για να γρατζουνάει την ‘τρέλα’ του ήρωα όπου δεσπόζει ακλόνητη μια ηλεκτρική καρέκλα. Στην φρέσκια ματιά της παράστασης συμβάλλουν οι video art προβολές (μια ταχύτατη αλληλουχία τερατικών μορφών) αλλά και τα πολύχρωμα κοστούμια των «καθεστωτικών» ηρώων ως αισθητικό αντίβαρο στις στολές των θανατοποινιτών.

Η δουλειά της Μάρθας Φωκά στην αναβίωση της θεατρικής μάσκας – κυρίως μέσα από τις συνεργασίες της με τον Σίμο Κακάλα –  είναι πλέον γνωστή και καταξιωμένη. Στην περίπτωση του Προμηθέα, η μάσκα λαμβάνει μια επιπλέον αφηγηματική αξία καθώς συνδέει το παρελθόν με το παρόν, εξασφαλίζοντας το άχρονο του ανθρώπινου δράματος.

Ένας ικανός τετραμελής θίασος ανταποκρίνεται στον αυξημένο βαθμό δυσκολίας που έχουν οι σκηνοθεσίες του Άρη Μπινιάρη. Στον επώνυμο ρόλο και μετά από συνεργασίες με τον σκηνοθέτη που φέρουν τον ίδιο πολιτικό παλμό («Η φάρμα των ζώων», «Η άνοδος του Αρτούρο Ούι») εμφανίζεται ο Μιχάλης Βαλάσογλου. Ηθοποιός με υψηλή σωματική ένταση αποδίδει τον Προμηθέα καιόμενο: Ως μια μορφή εξουθενωμένη μα και αμετανόητη να μάχεται το σύστημα, καθώς αγγίζει όλες τις ποιότητες του ατόμου που αντιστέκεται – την αποφασιστικότητα και την αμφισβήτηση μέχρι την ματαίωση και την τρέλα. Σε διπλό ρόλο συναντάμε την Βάσω Καβαλλιεράτου που διακρίνεται για την χάρη με την οποία περιφέρει τον πληθωρικό κυνισμό της ως Μητέρα του Προμηθέα. Αντίστοιχα καθήκοντα έχει και ο Αυγουστίνος Κούμουλος από τη μια ως αξιωματούχος της Νέας Τάξης και εν συνεχεία ως Πατέρας του Προμηθέα. Και στην περίπτωση του βαραίνει περισσότερο – προφανώς γιατί είναι και πιο αβανταδόρικοι, στα όρια του γελοίο οι ρόλοι – η εμφάνιση του ως Πατέρας που καλεί τον γιο του ν’ αφήσει πίσω του τα χρόνια της εξέγερσης και να συμβιβαστεί – όπως, άλλωστε, έκανε και ο ίδιος. Με ενδιαφέρον τέλος, βλέπουμε τη νεαρή Μαρία Μαντά να ερμηνεύει μιαν άλλη, ανάμεσα τους χιλιάδες, κρατούμενη της ίδιας φυλακής. Η περιγραφή των βασανιστηρίων αλλά και η ολίσθηση της προς την παράνοια παραπέμπει στα πρόσωπα του Πρίμο Λέβι από τα κρεματόρια του Άουσβιτς.

Ο ανερχόμενος θεατρικός συνθέτης Εμμανουήλ Ροβίθης παραδίδει εδώ μουσικές που ευεργετούν την αφήγηση: Εφιαλτικό beat, ενίοτε ραπ ρυθμός (σε στίχους του ράπερ ‘Αγνωστου Χειμώνα) αλλά και έντονοι ηχητικοί σχεδιασμοί που υπογραμμίζουν την πρόθεση της παράστασης να αναπαραστήσει ένα ασφυκτικό περιβάλλον.

Πλάνο της παράστασης με τους Μαρία Μαντά και Αυγουστίνο Κούμουλο.

Η, ομολογουμένως, εξαιρετική δραματουργική σύλληψη του Άρη Μπινιάρη σκοντάφτει στο επόμενο βήμα: Στην εκτέλεση της. Το κείμενο του «Προμηθέα» βρίθει από πυκνό και συχνά στομφώδες λεξιλόγιο, που δεν αφήνει περιθώρια για ποιητικές ανάσες ή απλώς ανάσες δραματουργικής καθαρότητας. Οι πομπώδεις λέξεις σχηματίζουν μεγάλα νοήματα που, ως ρητορικός λόγος πια, μοιάζουν να βομβαρδίζουν την πλατεία καθώς το ένα διαδέχεται το άλλο. Αν δεν θυσιάζεται, σίγουρα τίθεται σε κίνδυνο η πρόσληψη του κειμένου.

Ένα συμβατικό θέατρο όπως το «Γκλόρια» δεν συμβαδίζει με το ύφος της συγκεκριμένης παράστασης. Μια βιομηχανική σκηνή ή ένας μικρότερος, πιο περιορισμένος σκηνικός χώρος θα μετέδιδε πιο αποτελεσματικά το αίσθημα απομόνωσης· μια προσπάθεια που περιορίζεται στη σκηνογραφική ανάγνωση.

Στην πρώτη του απόπειρα ως συγγραφέας, ο Άρης Μπινιάρης δικαιώνεται, δυστυχώς, μόνο ως προς την δραματουργική σύλληψη. Ωστόσο, οι αρετές της σκηνοθετικής του ματιάς διασώζουν την παράσταση.