Surrealism Beyond Borders: Άγνωστες πτυχές του σουρεαλισμού σε μια συναρπαστική έκθεση στο Met
Η νέα έκθεση του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέας Υόρκης παρουσιάζει μια φρέσκια οπτική του σουρεαλιστικού κινήματος, «ταξιδεύοντάς» μας σε μοναδικές γωνιές του πλανήτη και αφήνοντας τον Νταλί και τους διάσημους σουρεαλιστές «φίλους» του στη σκιά.
Η έκθεση «Surrealism Beyond Borders» του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέας Υόρκης (The Met) αποτελεί τη συναρπαστική χαρτογράφηση μιας διαφορετικής υφηλίου. Εδώ το καλλιτεχνικό κίνημα του Σουρεαλισμού παρουσιάζεται μέσα από μια διεθνή οπτική κατά την οποία η Δυτική Ευρώπη δεν βρίσκεται πλέον στο επίκεντρο, και επανεξετάζεται μέσα από την επέκταση των χρονολογικών και γεωγραφικών του ορίων.
Διατρέχει συνολικά σαράντα πέντε χώρες σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, από την Ανατολική Ευρώπη στην Καραϊβική, από την Ασία στην Αφρική και από την Αυστραλία στη Λατινική Αμερική, καλύπτοντας ένα χρονικό διάστημα σχεδόν οκτώ δεκαετιών καλλιτεχνικής παραγωγής, συλλογικών προβληματισμών και ανταλλαγών, καθώς και ιστορικών, εθνικών και τοπικών διαφορών.
Στον Σουρεαλισμό, αυτή την επαναστατική ιδέα που γεννήθηκε στο Παρίσι γύρω στο 1924, το ασυνείδητο και τα όνειρα κυριαρχούν έναντι του οικείου και της καθημερινότητας. Αν και συχνά το κίνημα παρήγαγε ποιητικά και χιουμοριστικά έργα, χρησιμοποιούνταν, επίσης, ως «όπλο» κοινωνικών και πολιτικών διεκδικήσεων, καθώς και ως αρωγός στην κατάκτηση της προσωπικής ελευθερίας.
Φωτογραφία: Jeenah Moon for The New York Times
Στο «Surrealism Beyond Borders», ωστόσο, την κεντρική σκηνή των εφιαλτών και των επιθυμιών μας δεν μονοπωλεί η Ευρώπη. Ο Σουρεαλισμός δεν συλλαμβάνεται ως ένα καθολικό κίνημα αλλά μια διευρυμένη τάση, άλογη και μη γραμμική, μια διάχυτη προσέγγιση της καλλιτεχνικής ελευθερίας. Ένα ρέον δίκτυο ανταλλαγών, διερμηνειών, εξιδανικεύσεων και παρερμηνειών.
Τα έργα τέχνης που απαρτίζουν την έκθεση, περισσότεροι από 260 πίνακες ζωγραφικής, φωτογραφίες και φιλμ, χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1920 έως την πιο πρόσφατη σε εμάς δεκαετία του 1990, όταν και το κίνημα έμοιαζε νεκρό. Η εικαστική τους «γλώσσα» ατμοσφαιρική, μεταβαλλόμενη και αυτοκατευθυνόμενη, αρνούμενη να υποταχθεί σε οποιονδήποτε περιορισμό. Το έργο τους μια ασταθής χαρτογράφηση εικόνων και ιδεών που «έπνεαν» από άκρη σε άκρη της υφηλίου, σαν «αληγείς» άνεμοι του υποσυνείδητου.
Οι σουρεαλιστές αυτοί υμνούσαν την τέχνη για τη ζωτικότητα της, την οποία θεωρούσαν ότι η καπιταλιστική Ευρώπη προσπαθούσε να καταπνίξει, ενώ πολλές φορές αποτέλεσαν μια δυνατή φωνή ενάντια στην αποικιοκρατία: Συμμετείχαν σε διαμαρτυρίες έξω από την Αποικιακή Έκθεση του Παρισιού, το 1931. Απαιτούσαν την απελευθέρωση της Ινδοκίνας και την αυτοδιάθεση των μαύρων πληθυσμών στις Αντίλλες.
Παρακάτω ακολουθούν δέκα καλλιτέχνες το έργο των οποίων παρουσιάζεται στην έκθεση, «Surrealism Beyond Borders», και οι οποίοι ξανασχεδίασαν τον χάρτη «Σουρεαλισμού», του πιο προκλητικού καλλιτεχνικού κινήματος στον 20ο αιώνα.
1. Ρίτα Κερνν-Λάρσεν, Δανία
«Fantomerne» 1934
Ο Σουρεαλισμός γεννήθηκε στο Παρίσι το 1924, ωστόσο, ήδη από την αρχή, το κίνημα επεκτάθηκε στην Ευρώπη όπου και πραγματοποιήθηκαν δεκάδες επίσημες εκθέσεις. Η πρώτη από αυτές στην Κοπεγχάγη. Εκεί η Ρίτα Κερνν-Λάρσεν κατάφερε αρκετά γρήγορα να απορροφήσει, μέσα από το έργο της, αυτό που ο Αντρέ Μπρετόν αποκαλούσε στο «Μανιφέστο του Σουρεαλισμού» ως η «παντοδυναμία του ονείρου». Η Κερν-Λάρσεν θα παρουσιάσει έργα της στις επίσημες εκθέσεις του Λονδίνου και του Παρισιού, μια από τις ελάχιστες καλλιτέχνιδες που συμμετείχαν σε αυτές. Ενώ θα γίνει και η πρώτη από το κίνημα που θα εκθέσει με την Πέγκυ Γκούγκενχαϊμ.
2. Χαρούε Κόγκα, Ιαπωνία
«Umi», 1929
Πριν ακόμη την πρώτη διεθνή έκθεση, καλλιτέχνες από το εξωτερικό αντιστέκονταν στις επιταγές των «Παρισινών αφεντικών». Ένας Ιάπωνας ποιητής έγραφε το 1930: «Ο Σουρεαλισμός δεν μπορεί να ακολουθήσει την αυθεντία του Αντρέ Μπρετόν». Ως επακόλουθο ο Χαρούε Κόγκα υπήρξε ηγετική φυσιογνωμία των σουρεαλιστικών τάσεων του Τόκυο δίνοντας στις μηχανές και τη βιομηχανία ισότιμο πρωταγωνιστικό ρόλο με το ανθρώπινο υποσυνείδητο.
3. Λαντίσλαβ Ζιβρ, Τσεχοσλοβακία
«Incognito Heart» (1936). Φωτογραφία: Jeenah Moon/The New York Times
Ίσως λίγο περισσότερο από τους πίνακες ζωγραφικής, τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα τέχνης του Σουρεαλισμού είναι αντικείμενα: Μικρά παράξενα αντικείμενα, σχεδόν φετιχιστικά, με μέγεθος που σου επέτρεπε να τα κρατάς με τα χέρια σου και τα οποία συγκρούονταν με την αισθητική της καθημερινότητας. Ένα από αυτά εκτίθεται στο Met και ανήκει στον Λαντίσλαβ Ζιβρ, ο οποίος απέκτησε αναγνωρισιμότητα μέσα από την σουρεαλιστική κολλεκτίβα της Πράγας «Group 42».
4. Πολ Πάουν, Ρουμανία
«Le nuage» (The Cloud), 1943. Φωτογρφία: Jeenah Moon/The New York Times
Μια ακόμη σουρεαλιστική τεχνική: Ο αυτοματισμός ή μη χορογραφημένος σχεδιασμός, όπου η καλλιτέχνες θεωρούν ότι μπορούν να δραπετεύσουν από τους περιορισμούς της συνειδητοποιημένης σύνθεσης για να αποκαλύψουν μια αλήθεια πέρα από κάθε λογική. Δίπλα σε έργα των Μιρό και Μασόν, η έκθεση περιλαμβάνει «αυτοματοποιημένα» έργα από την Ουγγαρία, το Περού, την Ιαπωνία και τη Νέα Ζηλανδία. Από καλλιτέχνες όπως ο Πολ Πάουν, ο οποίος κατά τη διάρκεια του πολέμου συμμετείχε σε έναν τοπικό κύκλο σουρεαλιστών, στο Βουκουρέστι, όπου και εξέθετε τα έργα του κρυφά. Ο ίδιος, όπως και αρκετοί Ρουμάνοι Σουρεαλιστές, ήταν εβραϊκής καταγωγής.
Το Κάιρο αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του Σουρεαλισμού εκτός Ευρώπης κατά τη δεκαετία του 1930. Εκεί η ομάδα «Art et Liberté» ένωσε τις δυνάμεις της με καλλιτέχνες από το εξωτερικό ενάντια στην βρετανική αποικιοκρατική κατοχή, υποστηρίζοντας το ενδεχόμενο μιας αριστερίζουσας επανάστασης. Ο ελληνικής καταγωγής ζωγράφος, Μάιο, ολοκλήρωσε την «ακατάστατη» σκηνή μάχης του, με τίτλο «Baton Blows», την ίδια χρονιά με την «Γκερνίκα» του Πικάσο: Μακριές και λεπτές φιγούρες πέφτουν και μπλέκονται μαζί με τις κρατικές αρχές, που κουβαλάνε παραμορφωμένα και στρεβλά γκλομπ. Εδώ δεν είναι αρκετή η παρατήρηση του έσω κόσμου: Ο Σουρεαλισμός επίσης υπήρξε μια γλώσσα κατάδειξης.
Η ισπανική έκδοση (1942) του ποιητικού έργου «Notebook of a Return to a Native Land» του Εμέ Σεζέρ, εικονογραφημένο από τον Γουιφρέδο Λαμ | Φωτογραφία: Jeenah Moon for The New York Times
Ο Σουρεαλισμός αποτέλεσε, επίσης, ένα αντιαποικιοκρατικό κίνημα, το οποίο ως τέτοιο βρήκε την υψηλότερη μορφή έκφρασης στην Καραϊβική. Ο ποιητής από τη Μαρτινίκα, Εμέ Σεζέρ, στο κλασικό έργο του «Notebook of a Return to a Native Land», αναμειγνύει τα ποιητικά εργαλεία του σουρεαλισμού με τις φόρμες του «Μαύρου Ατλαντικού» σε μια νέα φιλοσοφία που αποκαλείται «Μαυροσύνη». Ο ίδιος ο Μπρετόν έγραψε την εισαγωγή της γαλλικής έκδοσης, ωστόσο, το αντίτυπο που παρουσιάζεται στην έκθεση είναι στα ισπανικά και συνοδεύεται από εικονογράφηση του Κουβανού ζωγράφου Γουιφρέδο Λαμ: Υβριδικά, πολυκέφαλα τέρατα, όμορφα, επιβλητικά και ατρόμητα. Ένα εργαλείο απελευθέρωσης.
7. Cecilia Porras και Ενρίκε Γκράου Αραούχο, Κολομβία
Από τη φωτογραφική σειρά «La Divina», 1958
Για τους σουρεαλιστές που εργάζονταν κάτω από δικτατορικά καθεστώτα το πιο προσιτό μέσο για πειραματισμό και αντίσταση ήταν η φωτογραφία. Στις ασπρόμαυρες φωτογραφίες των Cecilia Porras και Ενρίκε Γκράου Αραούχο, οι οποίες δημιουργήθηκαν κρυφά μετά το πραξικόπημα των 1950s στην Κολομβία, τα πρόσωπα των γυναικών εξαφανίζονται πίσω από πέπλα, ενώ οι κοιμισμένες μορφές κείτονται κάτω από μπερδεμένα κλαδιά. Η αναζήτηση τους για ένα ελεύθερο πεδίο δημιουργικότητας επεκτάθηκε και στον κινηματογράφο: Η ταινία τους, «The Blue Lobster» (1945), που δημιούργησαν μαζί με τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, χρωστάει πολλά στον εμβληματικό Λουίς Μπουνιουέλ.
8. Jung Haechang και Limb Eung-Sik, Κορέα
Limb Eung-sik, «Jeongmul II» (1949), Φωτογραφία: Jeenah Moon/The New York Times
Η φωτογραφία γνώρισε τον ίδιο εξωστρεφή προσανατολισμό στην υπό ιαπωνική κυριαρχία Κορέα, όπου οι καλλιτέχνες (όχι όλοι τους απαραίτητα σουρεαλιστές), χρησιμοποιούσαν παραμορφωμένες κλίμακες για να απεικονίσουν τον παραλογισμό της αποικιοκρατικής κατοχής. Στη φωτογραφία «A Doll’s Dream I» του Jung Haechang η κοκκώδης εμφάνιση του φωτογραφικού φιλμ θυμίζει το στυλ μιας κινηματογραφικής ιστορίας τρόμου. Ενώ, στη φωτογραφία «Still Life II» του Limb Eung-sik, ένα άσπρο, νεκρικό χέρι αναδύεται από το έδαφος σαν να έχει θαφτεί ζωντανό.
9. Μαλανγκατάνα Νγκουένια, Μοζαμβίκη
Malangatana Ngwenya, «Untitled» (1967)
Η αντιαποικιοκρατική πτυχή του κινήματος έφτασε μέχρι το νοτιοανατολικό άκρο της Αφρικής, όπου καλλιτέχνες από την Ανγκόλα και τη Μοζαμβίκη ενώθηκαν με τους Σουρεαλιστές που ξέφυγαν από την Πορτογαλία του Σαλαζάρ. Τη δεκαετία του 1960, 0 Μαλανγκατάνα Νγκουένια, ζωγράφισε πυκνά πανοράματα ανθρώπων και τεράτων, των οποίων η βιαιότητα αποτελούσε μια μορφή αντιπολίτευσης στην πορτογαλική κατοχή και, παράλληλα, ένα είδος σκοτεινού, εσωτερικευμένου άγχους. Η ελευθερία του καλλιτέχνη και του πολίτη δεν μπορούσε να διαχωριστεί εύκολα έξω από τη δύση , και η γλώσσα των ονείρων και των εφιαλτών περιέγραφε, επίσης, τον κόσμο έξω από την πόρτα σου.
Ted Joan «Long Distance» (1976–2005). Φωτογραφία: .Jeenah Moon for The New York Times
Γεννημένος στο Νότιο Ιλινόι, το 1928, ο Τεντ Τζόανς ανακάλυψε τον σουρεαλισμό ως παιδί και εφάρμοσε την παράξενη τεχνική του στην ποίηση και την free jazz. Η έκθεση του Met κλείνει με το εξαιρετικό πρότζεκτ του Τζόανς, «Long Distance»: Με μήκος εννέα μέτρων, αυτό το συλλογικό σκίτσο, στο οποίο κάθε συμμετέχοντας επέκτεινε το έργο του προηγούμενου, ο Τζόανς το κουβάλησε από την Ευρώπη και την Αφρική έως τη Λατινική Αμερική. Το πρότζεκτ ενώνει περισσότερους από εκατό καλλιτέχνες, ποιητές, διανοούμενους και μουσικούς, των οποίων το στυλ και η γεωγραφική περιοχή αποτελούσε συνήθως αιτία διαχωρισμού. Η σύνδεση τους παράξενη, αναπάντεχη και σφυρηλατημένη στη φωτιά του κινήματος και το όνειρο.
Πηγή: New York Times, Met
