“Αρίστος” στο Θέατρο του Νέου Κόσμου

Ο «Γύρος του Θανάτου» (2010) του Θωμά Κοροβίνη αποτελεί λογοτεχνική επανεξέταση της υπόθεσης Αριστείδη Παγκρατίδη, και οριστική αθώωσή του για εγκλήματα που δεν διέπραξε, για τα οποία ωστόσο καταδικάστηκε και εκτελέστηκε το 1968. Έστω και μετά θάνατον, έστω και τόσα χρόνια μετά, είναι σημαντικό που ο Παγκρατίδης απαλλάσσεται από τις κατηγορίες, και όλο το όνειδος για την εκτέλεση του αθώου μεταβιβάζεται στους δικαστές που δέχθηκαν να εξευτελίσουν την «ανεξάρτητη» εξουσία τους και να σκοτώσουν έναν αθώο. Γιατί, βεβαίως και δεν πρόκειται για δικαστική πλάνη. Η δίκη ήταν εξαρχής στημένη, και παρά τα ανεπαρκή στοιχεία, επιβλήθηκε η εσχάτη των ποινών. 

Μπορεί ο Παγκρατίδης να ανήκε στο περιθώριο, να είχε διαπράξει μικροκλοπές και να εκδίδονταν για ένα πιάτο φαί, αλλά η δίκη και καταδίκη του θυμίζει τη περίπτωση Μπελογιάννη. Πρόκειται για δολοφονίες με αυτουργούς επώνυμους εκπροσώπους του κράτους, που συνέλαβαν, δίκασαν, εκτέλεσαν αθώους, υπό την «καθοδήγηση» αφενός του μετεμφυλιακού καθεστώτος της Δεξιάς (Μπελογιάννης, 1952 – ένα από τα μέλη του Έκτακτου Στρατοδικείο Αθηνών ήταν ο μετέπειτα δικτάτωρ Γεώργιος Παπαδόπουλος…), αφετέρου του καθεστώτος των Συνταγματαρχών που δεν έδωσε χάρι στον άμοιρο Παγκρατίδη.

Ο Παγκρατίδης, όμως, αυτός ο αγράμματος νέος, που από παιδάκι κυκλοφορούσε πεινασμένος στους δρόμους, χωρίς φροντίδα κι έγνοια μάνας και πατέρα, που έβγαζε χρήματα από άνδρες που ασελγούσαν πάνω του και αναγκαστικά κατέληξε να κυκλοφορεί στους κόσμους των λούμπεν, συνδέεται και με μία ακόμη σπουδαία προσωπικότητα: τον Γρηγόρη Λαμπράκη. Ως γνωστόν, ο Λαμπράκης δολοφονήθηκε από παρακρατικούς το 1963. Σε μία ακόμη παρωδία δίκης, το 1966, οι μεν φυσικοί αυτουργοί της δολοφονίας του Λαμπράκη, Σπύρος Κοτζαμάνης και Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης καταδικάστηκαν σε κάθειρξη 11 χρόνων ο πρώτος και 8 ο δεύτερος αλλά απαλλάχθηκαν οι ηθικοί αυτουργοί (αξιωματικοί και αστυνομικοί που κατεύθυναν και κάλυπταν τους παρακρατικούς). Οι Κοτζαμάνης και Εμμανουηλίδης λίγο μετά την επιβολή της δικτατορίας αφέθηκαν ελεύθεροι.

Μελετώντας τις τρεις δίκες (Μπελογιάννη-Λαμπράκη-Παγκρατίδη), και εξετάζοντας τα πρόσωπα που ενεπλάκησαν, θα μπορούσε κάποιος να γράψει μία συγκλονιστική Ιστορία για την εικοσαετία από το τέλος του Εμφυλίου έως και τη Χούντα των Συνταγματαρχών, η οποία αναγκαστικά θα περιλαμβάνει όσους έκαναν περιουσία στον πόλεμο, στήριξαν και συντήρησαν την δραματική κατάσταση που οδήγησε στην Δικτατορία. Και οι οποίοι επωφελήθηκαν από τη συμφιλιωτική συνθήκη της Μεταπολίτευσης, συνεχίζοντας, αθώοι και αμέτοχοι, ακόμη και την πολιτική τους καριέρα.

Ο Θωμάς Κοροβίνης στον «Γύρο του Θανάτου» δεν αναλώνεται στην καταδίκη των επωνύμων αλλά στον πολτό των ανωνύμων, που θύματα πιθανόν κι αυτοί μίας αδυσώπητης ιστορικής συνθήκης επιβίωσαν, χαμοζήσαντες, επί πτωμάτων. Και παρότι κατανοεί πώς οι φτωχοδιάβολοι μπορεί να καταλήξουν χαφιέδες, δεν τους δικαιολογεί. Έχοντας δομήσει το μυθιστόρημά του σε μονολόγους εννέα διαφορετικών προσώπων, κρατάει έναν για έναν χωροφύλακα δημοκρατικών φρονημάτων. Αυτός ομολογεί ποιοι αποτελούσαν το παρακράτους του ’50 και του ’60: από τη μία οι «αόρατοι» της κορυφής, υψηλά ιστάμενοι κρατικοί αξιωματούχοι και εκπρόσωποι της οικονομικής ελίτ, και από την άλλη οι πολλοί της βάσης, μικροαστοί, μεροκαματιάρηδες, άνεργοι. Ενδιάμεσοι εκτελεστές ήταν τα όργανα της τάξης, που έδιναν άδειες για περίπτερα και για τρίκυκλα μεταφορών σε διαφόρους – για να τους έχουν στο χέρι: ένας στρατός από χαφιέδες, τραμπούκους, καταδότες της γειτονιάς. Αυτός ο υπόκοσμος «νοικοκυραίων» και «πατριωτών» κράτησε αρκετά μέρη της Ελλάδας και ειδικά την Θεσσαλονίκη, σε κατάσταση ημιασφυξίας για δεκαετίες.

Η εκτέλεση του 28χρονου Αριστείδη Παγκρατίδη το 1968 συγκλόνισε τον δεκατετράχρονο τότε Θωμά Κοροβίνη. Η Ιστορία της Θεσσαλονίκης, η ανθρωπογεωγραφία της, τον έχει επανειλημμένως απασχολήσει αλλά, όπως έχει δηλώσει, τον Αρίστο τον πόνεσε, και σα να χρωστούσε στη ψυχή του. Και τον τίμησε με τον καλύτερο τρόπο, μ ‘ ένα μυθιστόρημα πολυφωνικό που δίνει τον λόγο σε 9 διαφορετικούς ανθρώπους, εκ των οποίων μόνον ένας είναι αστός και ανήκει στα άνω κοινωνικά στρώματα (άρα δεν γνωρίζει εκ του σύνεγγυς τον κόσμο από τον οποίο προέρχεται ο Αρίστος).

Οι υπόλοιποι είναι ένας παιδικός φίλος του Αρίστου, μία παραδουλεύτρα, γνωστή της μάνας του Αρίστου, ένας αχθοφόρος που δούλευε όπως και ο Αρίστος για το μεροκάματο, ένας περιπτεράς/ χαφιές, ένας χωροφύλακας που έκρυβε τα δημοκρατικά του φρονήματα, το αφεντικό του Αρίστου στο λαϊκό θέαμα «Ο γύρος του θανάτου», η τρανς Λολό, και μια τραγουδίστρια λαϊκών κέντρων.

Όλοι γνώριζαν τον Αρίστο, κάποιοι συνδέθηκαν μαζί του ή συναντήθηκαν οι δρόμοι τους. Κάποιοι γνώριζαν γι’ αυτόν εξ αποστάσεως. Όλοι παραδέχονται ότι άδικα πήγε. Και μέσα από τις αφηγήσεις τους ξεδιπλώνεται μία άτυπη ιστορία της Θεσσαλονίκης, όπου η μυθοπλασία συναντά μέρη και πρόσωπα της πόλης που υπήρξαν και λογοτεχνικώ τω τρόπο απαθανατίζονται.

Η παράσταση 

Η δομή του μυθιστορήματος ευνοεί τη μεταφορά του στη σκηνή. Θα μπορούσαν 9 καλοί ηθοποιοί να ερμηνεύσουν τα αντίστοιχα κεφάλαια (με μικρές περικοπές χάριν δραματουργικής οικονομίας) και η παράσταση να είναι συγκλονιστική.

Ο ηθοποιός, κι εδώ σκηνοθέτης, Γιώργος Παπαγεωργίου κινήθηκε αλλιώς, προσαρμόζοντας το κείμενο στις δυνατότητες του μικρού Κάτω Χώρου του Θεάτρου του Νέου Κόσμου. Μοίρασε τα πρόσωπα σε τρεις σπουδαίους ηθοποιούς, την Ελένη Ουζουνίδου, τον Μιχάλη Οικονόμου και τον Γιώργο Χριστοδούλου.

Η παράσταση ξεκινά σαν να έχει συμφωνηθεί εξαρχής από ηθοποιούς και θεατές ότι μια συνθήκη ραψωδική θα ακολουθήσει, όπου αντί ενός, τρεις ερμηνευτές θα ζωντανέψουν μια εποχή κι έναν κόσμο που πια δεν υπάρχει –τουλάχιστον όχι μ’ αυτή την μορφή. Οι ηθοποιοί διαμορφώνουν τα περάσματα από τον έναν μονόλογο στον άλλον, μέσα από τα οποία ξεπηδούν τα πρόσωπα του μυθιστορήματος. Οι μικρές αλλαγές που είναι δραματουργικά αναγκαίες (η διασκευή και η δραματουργική επεξεργασία είναι της Θεοδώρας Καπράλου), δεν επηρεάζουν τη σχέση του σκηνικού κειμένου με το πρωτότυπο. Και παρότι οι 209 σελίδες του μυθιστορήματος μειώνονται σε ολιγοσέλιδο κείμενο για παράσταση 70 λεπτών, ο θεατής που έχει διαβάσει το μυθιστόρημα αισθάνεται ότι η παράσταση υπηρετεί έξοχα το πεζό. Δραματοποιώντας ελάχιστα τα καθέκαστα, με τη συμβολή μικρών αλλαγών στην θέση των σκηνικών αντικειμένων, ή με το φως (π.χ. όταν αφηγείται η μητέρα του Αρίστου –και όχι η γειτόνισσα- διαμορφώνεται από το φως ένα παράθυρο), οι τρεις ηθοποιοί κατορθώνουν με τις ερμηνείες του να φωτίσουν την μεγάλη εικόνα μέσα από μικρά πορτρέτα.

Να ξεχωρίσω την Ελένη Ουζουνίδου στον ρόλο της μητέρας ή της τραγουδίστριας; Τον Μιχάλη Οικονόμου στον ρόλο του καθαρευουσιάνου συμβολαιογράφου ή της τρανς Λολό; Τον Γιώργο Χριστοδούλου στον ρόλο του παιδικού συντρόφου του Αρίστου, ή όταν υποδύεται τον Αρίστο στη σκηνή του τέλους; Η συγκίνηση που προκαλούν αρκεί για να επιβεβαιωθεί το μεγαλείο της τέχνης τους.

Οι θεατές παρακολουθούν προσηλωμένοι λες και από την αφήγηση κάτι κρίσιμο διακυβεύεται. Και όντως διακυβεύεται: η αποκάλυψη της α-λήθειας, της τραγικότητας των ανθρώπων ως ιστορικά υποκείμενα, της τραγικότητας του ενός που εμπλέκεται σε μια άνωθεν μηχανορραφία, με τον μοναδικό τρόπο που μόνο στο θέατρο μπορεί να συμβεί.

Αξίζει να δείτε αυτήν την παράσταση.