Συν & Πλην: «Cleansed» στο ‘Ιδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης

Όταν, το 1998, ανέβηκε για πρώτη φορά, το «Cleansed» της Σάρα Κέιν η λέξη σοκ, τουλάχιστον στον θεατρικό χώρο, ήταν ακόμα ενεργή. Απόδειξη οι αντιδράσεις που προκάλεσε στην Βρετανία – ένα αρκετά εξοικειωμένο κοινό σε τολμηρές απόπειρες γραφής. Η Κέιν ταυτοποιήθηκε ως μια ακραία, queer (όταν ο όρος δεν ήταν εξίσου καθιερωμένος) συγγραφέας και χάρη στις κοινές ποιότητες των έργων της με τους Μαρκ Ρέιβινχιλ (γνωστό σε εμάς από το «Shopping and fucking» στο Αμόρε του 1997), Μάρτιν ΜακΝτόνα (τον γνωρίσαμε πάλι στο «Αμόρε» με τον «Πουπουλένιο» το 2005), Πάτρικ Μάρμπερ (γνωστός από το «Closer» που έκανε πρεμιέρα στο «Δημήτρης Χορν το 2008), Ντένις Κέλι κ.α. συνέθεσαν την υφολογικά ανοιχτή τάση του in yer face που άρχισε να φύεται στην Αγγλία, στα μετα-θατσερικά χρόνια. Βία, φτώχεια, ανεργία, καταπάτηση ανθρώπινων δικαιωμάτων, βιώματα μιας καθημερινότητας στην αγγλική κοινωνία εκτονώθηκαν σε ένα, τρόπον τινά, συγγραφικό κίνημα όπου η άσκηση βίας, η βαναυσότητα, το έγκλημα, οι σεξουαλικές ταυτότητες, η βρώμικη γλώσσα είναι κεντρικές θεματικές των έργων, σε μια προσπάθεια ακαριαίας αφύπνισης του κοινού μέσα από τον εφιάλτη: το ωμό υλικό και την πρόκληση.

Το «Cleansed» στάθηκε για πολλά χρόνια στην κορυφή αυτού του είδους – παρόμοιες αντιδράσεις με εκείνες που συνόδευσαν το πρώτο του ανέβασμα στο Royal Court από το κοινό και από τον Τύπο, ακολούθησαν και τις μετέπειτα προσεγγίσεις του. Όχι μόνο για την καρδιά της ακραίας αφήγησης του, αλλά και γιατί αυτή συνέβαινε μέσα σε ένα ποιητικό, ακατέργαστο, αφαιρετικό, εξόχως συμβολικό, εξπρεσιονιστικό κέλυφος – απαλλαγμένη από κάθε περιττό στοιχείο, υπογραμμίζοντας δηλαδή τον πυρήνα του.

Στο επίκεντρο της «πλοκής» είναι ένα ίδρυμα, ένας απροσδιόριστος χώρος εγκλεισμού με επικεφαλής τον «γιατρό» Τίνκερ, όπου η απόδραση δεν είναι επιλογή – εκτός αν περνάει από το θάνατο. Στον τόπο αυτό, συναντάει κανείς ανθρώπους που η κοινωνία, ειδικά η κοινωνία της εποχής, θα τοποθετούσε ακαριαία στο περιθώριο: άτομα με εξαρτήσεις, με δυσφορία φύλου, ομοφυλόφιλους, εκδιδόμενες γυναίκες, ψυχικά ασθενείς. Ένας άγριος, δυστοπικός Καιάδας, κάτω από την επιφάνεια του οποίου, η Σάρα Κέιν χτίζει ένα κόσμο τρυφερής αντίστασης, με μοναδικό όπλο την αγάπη. «Ο θάνατος δεν είναι το χειρότερο που μπορούν να σου κάνουν» λέει ο Ροντ στον σύντροφό του Καρλ μετά από ανείπωτα βασανιστήρια στα οποία τους έχει υποβάλλει ο βάρβαρος Τίνκερ. Φράσεις σαν αυτές επιτρέπουν στην κατώτερες στοιβάδες σκέψης της Σάρα Κέιν να φωτιστούν: αναγκάζοντας μας προς την σκέψη ότι η απελπισία δεν είναι το τέλος. Και ότι η ελπίδα θα φυτρώσει και στην πιο άγονη πέτρα.

Το άδοξο τέλος της συγγραφέα, σε ηλικία μόλις 28 ετών, αφού κρεμάστηκε στη διάρκεια μιας νοσηλείας της (όπως, διόλου τυχαίο, και ο Ρόμπιν στο «Cleansed») ενίσχυσε το προφίλ της ‘καταραμένης’ δημιουργού, καταχωρώντας την ως αποκλίνουσα, διαταραγμένη προσωπικότητα, κατατάσσοντας μοιραία και τα κείμενα της στην ίδια κατηγορία. Ωστόσο, το έργο της – που το «Cleansed» εμπεριέχει και συνοψίζει σε μεγάλο βαθμό – δεν είναι παρά συμβολικές υπομνήσεις ενός πραγματικού κόσμου που αποσαρθρώνεται και καθημερινά κατακρεουργείται από τη συστημική βία ενώ ο έρωτας, η αγάπη, το σεξ (ως πράξη πίστης σε ένα άλλο σώμα) είναι η απάντηση όποια κι αν είναι η πρόκληση προς επιβίωση.

Σκηνή με τους Γιώργο Ζυγούρη και Νικολάκη Ζεγκίνογλου.

Ο Δημήτρης Καραντζάς επαναφέρει το εμβληματικό έργο της Σάρα Κέιν στην αθηναϊκή σκηνή, δημιουργώντας μια παράσταση που μοιάζει να τα έχει όλα: ασκημένη πρωταγωνιστική ομάδα, δυνατή μεταξύ τους σκηνική χημεία, εντελή αισθητική και στιγμές διείσδυσης σ’ ένα ποιητικό περιβάλλον – αντίστιξη στην αφαιρετική φόρμα του έργου που, ως επί τω πλείστον, παρακολουθεί και η σκηνοθετική παρτιτούρα. Παρόλα αυτά, η επίδραση του σοκ και της βίας, στην οποία στηρίζεται η συγγραφική προβληματική της Σάρα Κέιν, έχει ‘απενεργοποιηθεί’ από την αγριότητα της ίδιας της ζωής· αφήνοντας την παράσταση να λειτουργεί μόνο ως μια θαλερή εισήγηση για  το μοναδικό βήμα προς το φως: την σωτηρία του ατόμου μέσα από τον Άλλο.

Ο Χρήστος Λούλης στο ρόλο του Τίνκερ.

Στις κατακτήσεις των παραστάσεων του Δημήτρη Καραντζά συγκαταλέγονται το γεγονός πως οι ηθοποιοί βρίσκονται πάντα στην ίδια σελίδα:  οι ερμηνευτές εκπέμπουν κοινό σήμα. Αυτή η αρετή –  καθόλου αυτονόητη για πολλές παραστάσεις καλών προθέσεων – είναι και το πρώτο επίτευγμα της επταμελούς ομάδας ερμηνευτών του «Cleansed» όπου η αφηγηματική ακρότητα μπορεί να διαφύγει εύκολα προς την παρερμηνεία του γκροτέσκου ή του σπλάτερ. Ο άξονας του βαθιά πάσχοντος ατόμου, της ποιητικής συνομιλίας του με τον έρωτα και το θάνατο – όψεις του ίδιου νομίσματος – γίνεται το ‘δέρμα’ όλης της ομάδας: Μαίρη Μηνά, Δημήτρης Καπουράνης, Θανάσης Ραφτόπουλος, Γιώργος Ζυγούρης, Νατάσσα Εξηνταβελώνη, Νικολάκης Ζεγκίνογλου και Χρήστος Λούλης. Αξιοθαύμαστος δε, είναι ο τρόπος που έκαστη/έκαστος αντιμετωπίζουν την σωματική έκθεση τόσο σε σχέση με τους σκηνικούς παρτενέρ τους όσο και με το βλέμμα των θεατών.

Από αυτούς – κυρίως γιατί η πάλη των ηρώων τους είναι ακόμα πιο συνδεδεμένη με το τραύμα – διακρίνονται: η Μαίρη Μηνά στο ρόλο της Γκρέις για την εσωτερική καταβύθιση στην οποία ρίχνεται προκειμένου να αποδεχθεί την απώλεια του αδερφού της και μέσα από αυτήν να αποδεχθεί τον εαυτό της. Ο Δημήτρης Καπουράνης ως «σκιά» του Γκράχαμ σε μια έξοχη σκηνή ένωσης με την Μαίρη Μηνά. Ο Θανάσης Ραφτόπουλος ως Ρόμπιν για τον σπαρακτικό τρόπο που σωματοποιεί και εκφράζει την υποταγή στην εξουσία. Και ο Γιώργος Ζυγούρης για την καθαρή πίστη που απηχεί ως Ροντ έξω από τη φρίκη, έξω από τον τρόμο, μέσα στην ελπίδα. Περιοχή που ακουμπά και ο συμπρωταγωνιστής του Νικολάκης Ζεγκίνογλου στο κλείσιμο της παράστασης.

Πέραν από τη γόνιμη καθοδήγηση των ηθοποιών, την οργάνωση μιας τεχνικά απαιτητικής παράστασης, το αισθητικό πλαίσιο που χτίζει για να κυοφορήσει τη μινιμαλιστική γραφή της Σάρα Κέιν, η σκηνοθετική ματιά του Δημήτρη Καραντζά επιτυγχάνει να εστιάσει στους συμβολισμούς πίσω από το έργο της βρετανίδας συγγραφέα. Κατανοώντας, προφανώς, πως η ιλιγγιώδης εποχή έχει, δυστυχώς, ξεπεράσει το έργο, πως το σοκ δεν είναι πλέον το διακύβευμα, ο Καραντζάς σκηνοθετεί το «Cleansed» σαν να πρόκειται για ένα ντοκιμαντέρ του βίαιου, ακρωτηριασμένου παρόντος ή και του παρελθόντος μας· και μέσα από τα ερείπια του επιδιώξει να αναδείξει το ένα και μοναδικό κτέρισμα που χρειάζεται να διασωθεί: τον άνθρωπο για τον άνθρωπο, την ένωση, την αγάπη. Το θέατρο της φόρμας – μια σκηνοθετική γλώσσα που συχνά επιλέγει – δεν τον δικαιώνει πάντα μέσα στην ανάγνωση του κειμένου με σκηνές που αφήνουν μια «κραυγή χωρίς κραυγή». Όταν, ωστόσο, επιτρέπει στην ποίηση να επικρατήσει, διεισδύει στο χώρο του «μη ειπωμένου» προσφέροντας δύο εμβληματικές σκηνές: αυτές της ένωσης των «πρωτόπλαστων» Γκρέις και Γκράχαμ και Ροντ και Καρλ.

Ο Τάσος Καραχάλιος – σταθερός συνεργάτης του Καραντζά – παραδίδει εδώ μια από τις πιο ολοκληρωμένες κινησιολογικές προτάσεις του. Το έδαφος είναι εύφορο: η κίνηση μπορεί να εκφράσει τον αποτροπιασμό, τον εγκλωβισμό, τη χαρά, την ηδονή. Αναγνωρίζουμε τη δουλειά που έχει γίνει με την πρωταγωνιστική ομάδα σε όλη τη ροή της αφήγησης: από τη μεταφυσική αναγνώριση Γκρέις και Γκράχαμ (ως την κορυφαία στιγμή της παράστασης), στο ερωτικό πάθος των Ροντ και Καρλ όσο και στις σκηνές βασανισμού – σκηνές που φορτίζονται και από την πρωτότυπη σύνθεση του Γιώργου Ραμαντάνη.

Είναι αποτέλεσμα πολλών προτάσεων η αισθητική του «Cleansed». Αφενός το σκηνικό της Εύας Μανιδάκη: μας συστήνεται ως ψυχρός, ασφυκτικός χώρος αλλά βρίσκεται διαρκώς σε διαπραγμάτευση με το, εν δυνάμει: από τη δυστοπία στον «παράδεισο», στον κήπο της Εδέμ. Σε αυτό το περιβάλλον, εφαρμόζει άψογα και η ατμοσφαιρική προβληματική φωτισμών της Ελίζας Αλεξανδροπούλου ενώ η Ιωάννα Τσάμη χρησιμοποιεί ωραίες χρωματικές παλέτες για τα κοστούμια των πρωταγωνιστών.

Πλάνο με τη Νατάσα Εξηνταβελώνη υπό τους φωτισμούς της Ελίζας Αλεξανδροπούλου.

Σχεδόν 30 χρόνια μας χωρίζουν από την πρεμιέρα του «Cleansed» και ο κοινωνικό – πολιτικός αυταρχισμός έχει, δυστυχώς, κάνει τερατώδη άλματα. Κατά συνέπεια, το δόγμα του σοκ που επιχειρούσε η Σάρα Κέιν ως πρόταγμα, έχει ήδη ακυρωθεί ως μια ζώσα πραγματικότητα με αποτέλεσμα η παράσταση να επενδύει μόνο στη, μετά τη βία, κατάσταση: τον ουμανισμό μέσα από το δρόμο της αγάπης. 

Εντελής απόδοση του σημαντικότερου έργου της Σάρα Κέιν που, ωστόσο, γεννάει ερωτηματικά για το αποτύπωμα του έργου, καθώς έχει ήδη επαληθευτεί από τη σύγχρονη πραγματικότητα.

Μαίρη Μηνά και Δημήτρης Καπουράνης ως Γκρέις και Γκράχαμ.

Ο Θανάσης Ραφτόπουλος ως Ρόμπιν.

Χρήστος Λούλης και Νατάσα Εξηνταβελώνη στο σκηνικό της Εύας Μανιδάκη.