Στο μυαλό του Τσάρλι Κάουφμαν, η Τέχνη μοιάζει με την προσπάθεια να μην καταστρέψεις το όνειρο

Η Τζέσι Μπάκλεϊ – θα ακούσουμε πολλές φορές το όνομα της αυτό το χειμώνα σε διεθνείς κινηματογραφικές βραβεύσεις και υποψηφιότητες εν όψει του «Hamnet» της Κλόε Ζάο – περιδιαβαίνει τους δρόμους της Αθήνας. Η Τζέσι Μπάκλει και ο Λιβανέζος ηθοποιός Γιόζεφ Ακίκι ψωνίζουν από τη λαϊκή της Καλλιδρομίου, περπατούν στα Εξάρχεια, φτάνουν ως λιμάνι του Περάματος, χαζεύουν τη θάλασσα στο Παλαιό Φάληρο, παρακολουθούν το τρένο να περνάει από την Αρχαία Αγορά, βγαίνουν από το Studio Art Cinema της Κυψέλης, κυκλοφορούν ανάμεσα στα μνήματα του Α΄ Νεκροταφείου. Και είναι η κάμερα του Τσάρλι Κάουφμαν  – ναι, του οσκαρικού σεναριογράφου των «Στο μυαλό του Τζον Μάλκοβιτς» και «Η αιώνια λιακάδα ενός καθαρού μυαλού» που ανακίνησαν την προβληματική των αμερικανικών ταινιών των zeros – που τους ακολουθεί.

Για μια ακόμα φορά, ο Κάουφμαν κάνει το θαύμα του. Μικρό αυτή τη φορά, αφού το «How to shoot a ghost», σε συμπαραγωγή του Onassis Culture, – εξ ολοκλήρου γυρισμένο στην Αθήνα μέσα σε διάστημα έξι ημερών, είναι μια 20λεπτη ταινία μικρού μήκους, σαν αυτές που έχουμε αγαπήσει από τον Νεοϋρκέζο – εμμονικό ψυχαναλυτή και σουρεαλιστή – της μεγάλης οθόνης.

Πλάνο από την ταινία με τους Τζέσι Μπάκλει και Γιόζεφ Ακίκι, με φόντο την οδού Καλλιδρομίου.

Ήρωες του, δύο άρτι νεκροί: μια νεαρή φωτογράφος, από προβληματική οικογένεια που πήρε υπερβολική δόση, ένας γκέϊ Λιβανέζος μετανάστης που μπαίνει στο στόχαστρο ακροδεξιών νταήδων. Η ταινία με την αφήγηση της σεναριογράφου της, ελληνικής καταγωγής Εύα Εϊτς Ντι, ισχυρίζεται πως είναι ένα φιλμ για «εκείνους που δεν μπόρεσαν να φύγουν» αλλά και για εκείνους που δεν ανήκουν. «Το να μην ανήκεις είναι πατρίδα»· ένα no mans land, είναι η επιτομή του «How to shoot a ghost». Μόνο που η Αθήνα για τον Κάουφμαν, ακριβώς επειδή υπήρξε γη για εκατομμύρια ανθρώπους, είναι και μια πόλη με βαρύ ιστορικό φορτίο, χτισμένη πάνω στα λείψανα των νεκρών της, άρα και μια πόλη με συνωστισμό φαντασμάτων – ζώντων ή και πεθαμένων ανθρώπων.
Στα πλάνα του «How to shoot a ghost» – όπως προβλήθηκαν στην πανελλήνια πρεμιέρα του, στη Στέγη – οι δύο φασματικές φιγούρες ενώνονται με την πόλη που ζει σε τρελούς ρυθμούς αλλά και με την πόλη που έχει πεθάνει. Εικόνες αρχείου από την Χούντα και τη φοιτητική επανάσταση του Πολυτεχνείου, εικόνες από την κατοχική Αθήνα δίνουν μια διάσταση από αυτό που η ταινία συνοψίζει στην ποιητική φράση «κάθε πέτρα έχει από κάτω της αίμα». Το φάντασμα έχει πολλές ερμηνείες εδώ: είναι η «πίσω» ζωή του τώρα, η ζωή του περιθωριοποιημένου που δεν βλέπουμε – είτε ζει είτε πεθάνει – αλλά και η πίσω ζωή με την έννοια του παρελθόντος.

Στην πανελλήνια πρεμιέρα του “How shoot a ghost” στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης.

«Όλη μου η δουλειά στηρίζεται στις πληγές μου, στην αγωνία και στους φόβους μου για τη ζωή, στην καθημερινή μου θλίψη. Αλλά αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να είμαι ειλικρινής – διαφορετικά δεν θα προσφέρω τίποτα και σε κανέναν, διαφορετικά δεν θα είμαι δημιουργός αλλά ένας πωλητής, ένας επιχειρηματίας», εξηγούσε κατά την δεύτερη μέρα της πρόσφατης παραμονής του στην Αθήνα στη διάρκεια ενός masterclass που διοργάνωσε η Στέγη. «Η ειλικρίνεια είναι όπλο, ανοίγει συζητήσεις με τους ανθρώπους και τους επιτρέπει να νιώσουν ελπίδα. Κι αυτό είναι πολύ σημαντικό, αν σκεφτείς πόσα πολλά ερεθίσματα έχουν οι σημερινοί άνθρωποι για να νιώσουν άσχημα».

Η ειλικρίνεια είναι όπλο, ανοίγει συζητήσεις με τους ανθρώπους και τους επιτρέπει να νιώσουν ελπίδα

Όπως και στο «How to shoot a ghost» όπου εξερευνά το ζήτημα της θνητότητας, της μεταφορικής έννοιας του «φαντάσματος», του «αόρατου», του «μη ανήκειν», έτσι και στο σύνολο της δουλειάς του – με εξαίρεση τα sitcoms (situation comedies) με τα οποία και ξεκίνησε την καριέρα του στις αρχές της δεκαετίας του ’90 – ο Κάουφμαν πιστεύει στη δύναμη της ανθρώπινης κατάστασης. «Γράφοντας για τον άνθρωπο είναι μια προσπάθεια να παραμείνεις ειλικρινής, να μην υποδύεσαι κάποιον άλλον, να μην κάνει επίδειξη των δυνατοτήτων σου, να είσαι κατανοητός. Αν γράφεις, όντας συνεπής στην εμπειρία σου για τον κόσμο, τότε σίγουρα η δουλειά σου θα μιλήσει στις ανθρώπινες ψυχές». Γι’ αυτό και όπως παραδέχεται, όσο μεγαλώνει – είναι 66 ετών σήμερα – προσπαθεί τα σενάρια του να είναι πεδία αποκάλυψης της ευαλωτότητας του. «Ολοένα και κρατάω λιγότερα πράγματα για τον εαυτό μου, για τα οποία ντρέπομαι κρυφά. Πλέον τα εκθέτω και αυτό με βοηθάει να νιώθω λιγότερο απομονωμένος», εξηγεί.

Από το masterclass του Τσάρλι Κάουφμαν με συνομιλήτρια την σεναριογράφο της ταινίας Εύα Έιτς Ντι.

Προφανώς και για όλους όσοι έχουν παρακολουθήσει τις ταινίες του την τελευταία 20ετία, ο Τσάρλι Κάουφμαν δεν έχει πάρει τον εύκολο δρόμο. Ο ίδιος περιγράφει τη δημιουργική διαδικασία ως «επικίνδυνη κολύμβηση που κάποια στιγμή τον έβγαλε στη στεριά – ακόμα κι αν δεν ήταν η στεριά που ήθελε να φτάσει». Βασικά εργαλεία της δουλειάς του είναι η ποίηση και το χιούμορ, στοιχεία που κυοφορούν οι ήρωες του, είτε σε πρώτο είτε σε βαθύτερο επίπεδο. Κι έτσι ενώ οι χαρακτήρες του, κατά βάση, εμφανίζονται σε κωμικά… ξέφωτα, ο ίδιος θεωρεί πως στην πραγματικότητα αυτό είναι μόνο το όχημα. «Στις ταινίες μου δεν κερδίζει το αστείο. Το χιούμορ είναι η έκφραση όσων τραγικών ζουν οι ήρωες μου· θέλω να πω ότι ακόμα και το αστείο εξηγείται από όσα οντολογικά τους οδηγούν. Νομίζω ότι ο πόνος και η αλήθεια είναι πάντα οι κάτω στρώσεις των ταινιών μου», επισημαίνει.

Σκέφτομαι τη ζημιά που βιώνουμε από τη βιομηχανία του θεάματος και πως οι άνθρωποι που εμπλέκονται με αυτήν θα έπρεπε να λαμβάνουν πολύ πιο σοβαρά τη δουλειά τους

Με λίγα λόγια, ο άνθρωπος που ανατράφηκε επαγγελματικά στην πιο χαρακτηριστική μορφή ψυχαγωγίας της αμερικανικής βιομηχανίας θεάματος, τα sit coms, έχει διακόψει τη σχέση του με την κωμωδία ευρέως φάσματος. Εξ ου και επιτίθεται, χωρίς φόβο και πάθος, στη βιομηχανία θεάματος. «Ίσως θα έπρεπε να μπορώ να ορίσω ακριβώς τί σημαίνει ψυχαγωγία, πριν δηλώσω είμαι πολέμιος της. Βλέπω τόσες ταινίες και σειρές – σκουπίδια, συνειδητοποιώντας ότι αυτά γίνονται ένα μεγάλο κομμάτι της εμπειρίας μας για την πραγματικότητα. Πιστεύουμε, δηλαδή, ότι οι αστυνομικοί της Νέας Υόρκης είναι όπως προβάλλονται στις οθόνες – καμία σχέση, προφανώς. Σκέφτομαι, λοιπόν, τη ζημιά που βιώνουμε από τη βιομηχανία του θεάματος και πως οι άνθρωποι που εμπλέκονται με αυτήν θα έπρεπε να λαμβάνουν πολύ πιο σοβαρά τη δουλειά τους, από τη στιγμή που την προσφέρουν προς κατανάλωση σε εκατομμύρια θεατές» λέει, τονίζοντας πως δεν θα αισθανόταν προσβεβλημένος αν κάποιος τον παρουσίαζε ως γρανάζι αυτής της βιομηχανίας, αλλά σίγουρα δεν θα συστηνόταν ως «ψυχαγωγός».

Ήρωες της ταινίας είναι δύο περιθωριακά πρόσωπα της Αθήνας, που παραμένουν στην πόλη μετά το θάνατό τους.

Για την ακρίβεια, ο νεοϋρκέζος δημιουργός δεν επιτίθεται μόνο στους παραγωγούς και στους δημιουργούς αλλά και στους ίδιους τους θεατές, εφόσον τα φιλμ που παράγονται, όπως καταγγέλλει, δεν έχουν καμία φαντασία, εμφανίζουν διαρκώς επαναλαμβανόμενες σκηνές, καθώς απευθύνονται σε ένα κοινό που βρίσκεται διαρκώς αγκιστρωμένο από το κινητό του, κάτι πάντα του αποσπά την προσοχή.

Η ΑΙ παράγει μόνο καταστροφικές αξίες

Όλες οι ανθρώπινες εμπειρίες οδηγούνται προς τον αυτοματισμό,  αφού ακόμα και στην Τέχνη – την πιο προσωπική έκφανση της ανθρωπινότητας – έχει εισβάλλει μαζικά και ανερυθρίαστα η Τεχνητή Νοημοσύνη. Δεν θα περίμενε κανείς ο Τσάρλι Κάουφμαν να τοποθετηθεί με επιείκεια για την AI· απεναντίας. «Η ΑΙ παράγει μόνο καταστροφικές αξίες. Πως είναι δυνατόν, χωρίς να έχει ανθρώπινα βιώματα, να γράφει γι’ αυτά; Και μόνο γι’ αυτό είναι ακραία επικίνδυνη η χρήση της. Με τρομάζει που υπάρχουν τόσοι άνθρωποι, οι οποίοι εμπιστεύονται την ψυχανάλυση τους ή μοιράζονται τη μοναξιά τους με μια μηχανή που δεν νιώθει τίποτα, δεν έχει αισθανθεί τίποτα, δεν της συμβαίνει τίποτα και όλα όσα παράγει, όπου κι αν τα παράγει, είναι ένα ψέμα».

Μπροστά στην αφίσα του “How shoot a ghost”.

Προς το τέλος της αφήγησης του «How to shoot a ghost» ακούγεται η φράση πως «οι άνθρωποι δεν είναι τίποτα περισσότερο από γραμμές στο χαρτί». Στις 11 ταινίες της καριέρας του, ο Κάουφμαν έχει γράψει το σενάριο για τις εννέα, ενώ έχει σκηνοθετήσει λιγότερες από τις μισές. Είναι σαφές πως η συγγραφή είναι η κεντρική του δημιουργική λειτουργία, εξ ου και η φροντίδα του για τα σενάρια είναι «παλαιάς κοπής».

Στα σενάρια μου θέλω να υπάρχει η έκπληξη που χαρακτηρίζει και τα όνειρα μου: δεν ξέρω πώς θα εξελιχθούν

«Μετά το πρώτο μου σενάριο για το ‘Στο μυαλό του Τζον Μάλκοβιτς’ σκεφτόμουν πως δεν γίνεται, δεν μου επιτρέπεται να επαναλάβω κάτι που έχω ξανακάνει. Δεν θέλω να επαναλαμβάνομαι». Διόλου τυχαίο που δεν δουλεύει με blueprints, δεν υποβάλλει τα σενάρια του σε κατασκευές, όλα αυτά που ο ίδιος περιγράφει ως «συνταγές». «Η ιστορία του κινηματογράφου δεν μπορεί να είναι προγραμματισμένη. Θέλω να εκπλήσσω τον εαυτό μου για το τι θα συμβεί παρακάτω στην ταινία μου, δεν θέλω είναι όλα προδιαμορφωμένα. Είναι σαν να πρέπει να τρως καθημερινά το ίδιο φαγητό: θα χάσεις την απόλαυση, το ενδιαφέρον σου και γι’ αυτό και δεν θα είναι ωφέλιμο. Στα σενάρια μου θέλω να υπάρχει η έκπληξη που χαρακτηρίζει και τα όνειρα μου: δεν ξέρω πώς θα εξελιχθούν».

Ουτοπικό; Πάντως, ο Τσάρλι Κάουφμαν θέλει να κάνει σινεμά που συγγενεύει με την ονειρική συνθήκη, «Το να κάνεις Τέχνη μοιάζει με την προσπάθεια να μην καταστρέψεις το όνειρο» λέει. «Εννοείται πως στα όνειρα μου δεν έχω την ίδια ελευθερία που έχω στην κανονική ζωή, πάντως παίρνω ιδέες από αυτά και τις εφαρμόζω στις ταινίες μου. Το πρωί που ξυπνάω, κρατάω σημειώσεις για να μην τα ξεχάσω. Αν και ένα όνειρο που είδες το προηγούμενο βράδυ, σου ασκεί επίδραση όλη την επόμενη μέρα. Τα όνειρα είναι αναπόφευκτο να μην σου προσφέρουν έμπνευση».