Για τον Τόμας Οστερμάιερ, “Ο Εχθρός του Λαού” μιλά για όσα θέτουν την αλήθεια σε κίνδυνο

Το Θέατρο του Νέου Κόσμου επιστρέφει και αυτή τη σεζόν στο πρόσφατα ανακαινισμένο Θέατρο Κνωσός, το οποίο – μετά από μια επιτυχημένη επιστροφή την περασμένη σεζόν – θα φιλοξενήσει μία από τις πολυαναμενόμενες παραστάσεις της χρονιάς, τον “Εχθρό του Λαού” του Ίψεν σε σκηνοθεσία και διασκευή του Τόμας Οστερμάιερ, σε μια συμπαραγωγή με τη βερολινέζικη Σαουμπίνε.

Για το Θέατρο του Νέου Κόσμου, αυτή είναι μια ιδιαίτερη συγκυρία. Στα 29 χρόνια πορείας του, αυτή είναι ίσως η σημαντικότερη παραγωγή που παρουσιάζει. Κι όμως, για πρώτη φορά στην ιστορία του, βρίσκεται με μηδενική χρηματοδότηση από το κράτος και το Υπουργείο Πολιτισμού – στο πλαίσιο μιας συνεχιζόμενης πολιτικής που φυσικά δεν αποτελεί κεραυνό εν αιθρία για το θέατρο, το οποίο έχει μάθει να επιβιώνει αποκλειστικά και μόνο χάρη στο κοινό, που στηρίζει τα τολμηρά του βήματα.

Ένα από αυτά είναι φυσικά “Ο Εχθρός του Λαού”, με την υπογραφή του Τόμας Όστερμαϊερ. Ο Γερμανός σκηνοθέτης δεν χρειάζεται συστάσεις για το ελληνικό κοινό. Τα τελευταία 26 χρόνια διευθύνει με θάρρος τη βερολινέζικη Σαουμπίνε, έχοντας ανεβάσει τολμηρές παραγωγές σε όλο τον κόσμο, ενώ στην Ελλάδα έχει υπογράψει παραστάσεις – σταθμούς για το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου. “Ο Εχθρός του Λαού” αποτελεί μια από τις κορυφαίες διασκευές του, που τα τελευταία δεκατρία χρόνια έχει ταξιδέψει σε θέατρα όλου του κόσμου. Αυτή, όμως, δεν είναι άλλη μια στάση της παράστασης, αλλά ένα νέο ανέβασμα, με Έλληνες ηθοποιούς, που θα είναι αναπόφευκτα διαφορετικό από τα προηγούμενα, αφού ο σκηνοθέτης βασίζεται και επηρεάζεται κάθε φορά από τις ποιότητες και τα χαρακτηριστικά των ηθοποιών του.

Στη συνέντευξη Τύπου, που πραγματοποιήθηκε λίγες εβδομάδες πριν από την πρεμιέρα της παράστασης (στις 29/10 στο Θέατρο Κνωσός), σύσσωμο το καστ των ηθοποιών (Κωνσταντίνος Μπιμπής, Μιχάλης Οικονόμου, Λένα Παπαληγούρα, Ιερώνυμος Καλετσάνος, Στέλιος Δημόπουλος, Άλκηστις Ζιρώ και Ιάσονας Άλυ), μίλησε για τον Γερμανό σκηνοθέτη και την προσέγγισή του αυτή.

“Ο Τόμας είδε τις δυναμικές που ο καθένας κουβαλά, τον χαρακτήρα μας, τα τρωτά μας σημεία, ίσως την ευθραυστότητα που μπορεί να έχει κάποιος και δεν πήγε να μας “φορέσει” τίποτα. Όλα αυτά τα έκανε δύναμη, προς όφελος κάθε ρόλου, δίνοντας μας την απόλυτη δυνατότητα να μας καθοδηγήσει με έναν πολύ μεθοδικό και εξελικτικό τρόπο, ώστε να φτάσουμε σε ένα πολύ πυρηνικό και πηγαίο αποτέλεσμα” σχολίασε η Άλκηστις Ζιρώ, όταν οι ηθοποιοί πήραν τον λόγο.

“Είναι μια πολύ μεγάλη στιγμή και για εμάς” συμφώνησε ο Κωνσταντίνος Μπιμπής, που αναλαμβάνει τον ρόλο του “εχθρού” του λαού. “Ο Τόμας Οστερμάιερ δουλεύει με έναν πολύ διεισδυτικό τρόπο, με ακρίβεια και έχει μια μοναδική δυνατότητα να αποκωδικοποιεί την πραγματική ζώη, με τέτοιο τρόπο που τη μεταδίδει και σε εμάς, ώστε να το αναπαράγουμε στη σκηνή. Αντιμετωπίζω αυτή τη διαδικασία σαν μια διαδικασία που θα με εξελίξει ως ηθοποιό” κατέληξε, με την Λένα Παπαληγούρα να προσθέτει ότι “η ίδια του η προσωπικότητα και ο τρόπος που διαβάζει τα πράγματα αποτελούν πηγή έμπνευσης. Μέσα από αυτό το έργο ανακαλύπτω ξανά τη δύναμη του θεάτρου – που μπορεί να μετακινήσει σίγουρα τους καλλιτέχνες, αλλά και τον κόσμο”.

Όπως σχολίασε ο σκηνοθέτης, πολύ σύντομα η συνέντευξη Τύπου άρχισε να μοιάζει με πολιτική συζήτηση. Μάλλον, δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, αφού ο “Εχθρός του λαού” είναι ένα έργο βαθιά πολιτικό.

Το έργο που ο Ερρίκος Ίψεν έγραψε το 1880, είναι λίγο – πολύ γνωστό. Ένας γιατρός, ο Τόμας Στόουκς (Κωνσταντίνος Μπιμπής), αποκαλύπτει ότι το τουριστικό “θαύμα” της πόλης, τα λουτρά, έχουν μολυσμένα νερά, που δημιουργούν προβλήματα υγείας στους τουρίστες που τα επισκέπονται. Εργαστηριακές μελέτες τον δικαιώνουν, όμως οι αρχές κάνουν τα πάντα για να αποκρύψουν την αλήθεια, αγνοώντας το δημόσιο καλό. Ο γιατρός καταλήγει να βιώνει την απόλυτη απαξίωση, διαπομπεύεται ως «εχθρός του λαού». Μάλιστα, ο δήμαρχος της πόλης είναι και αδερφός του γιατρού, ενώ η σύζυγός του είναι και κόρη του βιομηχάνου με τα μεγαλύτερα οικονομικά συμφέροντα στην περιοχή – σύμφωνα με την σύγχρονη διασκευή του Τόμας Οστερμάιερ – γεγονός που δημιουργεί κι άλλες δυναμικές ενδοοικογενειακών συγκρούσεων. Ίσως η μεγαλύτερη καινοτομία του Γερμανού σκηνοθέτη όμως, έρχεται με τη μεγάλη ομιλία, κατά την οποία ο “εχθρός” απευθύνει στον “λαό” σε μία συνέλευση, η οποία βάζει και το κοινό στο παιχνίδι.

Η παράσταση πραγματεύεται ζητήματα, που σήμερα θα αποκαλούσαμε πολύ εύκολα “επίκαιρα”. Εξάλλου, από τα πολλά θύματα του καπιταλισμού και της δίψας για κέρδη είναι, ως γνωστόν, η αλήθεια, η ελευθερία του λόγου, αλλά και το περιβάλλον – σήμερα βιώνουμε την ολική καταστροφή του, μέρα με τη μέρα, σε ζωντανή σύνδεση.

“Το έργο με έναν πολύ προφανή τρόπο μιλά για το πώς η αλήθεια βγαίνει εκεί έξω, αλλά και για το τι θέτει την αλήθεια σε κίνδυνο” ανέφερε ο ίδιος ο σκηνοθέτης. “Σε αυτό το έργο, την αλήθεια θέτουν σε κίνδυνο τα οικονομικά συμφέροντα. Αυτή τη στιγμή βιώνουμε μια σύγκρουση ανάμεσα στην οικονομία και την οικολογία και αυτή είναι ίσως η πιο σημαντική σύγκρουση της εποχής μας. Βλέπουμε, λοιπόν, αφενός πώς οι έχοντες εξουσία χειραγωγούν την αλήθεια, αλλά και τους δημοσιογράφους, ώστε να μην αποκαλύψουν την αλήθεια και αφετέρου πώς ένα κοινωνικό κίνημα καταρρέει. Αυτό είναι και το πιο ενδιαφέρον, για εμένα. Το τι συμβαίνει όταν μια ομάδα, η οποία είναι πολύ δεμένη, αλλά και ενθουσιώτης για τις ανακαλύψεις που έχει κάνει ο Τόμας, καταλαβαίνει ότι το να υπερασπίζεται κανείς τα πολιτικά του πιστεύω σημαίνει ότι μπορεί να βάλει τη φήμη, αλλά και τη ζωή του, σε κίνδυνο” πρόσθεσε ο Οστερμάιερ σε σχετική ερώητηση, καταλήγοντας οτι βρίσκει σοκαριστικό το γεγονός πώς ένα έργο που γράφηκε 140 χρόνια πριν είναι ακόμα τόσο επίκαιρο. “Και αυτό σημαίνει ότι βιώνουμε ακόμα και σήμερα με σχετικό τρόπο αυτή την αντίφαση”.

Όσο για τη διασκευή του, αφού πρώτα διευκρίνισε ότι “οι διασκευές είναι στο DNA του θεάτρου” ανέφερε: “Δεν ήμουν ιδιαίτερα ευχαριστημένος από τους τελικούς γυναικείους χαρακτήρες. Οπότε συμπτύξαμε το ρόλο της κόρης και της γυναίκας της συζύγου σε ένα πρόσωπο έτσι ώστε να είναι πιο αμφίσιμος ο χαρακτήρας, να έχει περισσότερες πτυχές. Ταυτόχρονα κόψαμε και κάποιους χαρακτήρες από την αρχή του έργου. Βέβαια, η πιο σημαντική αλλαγή είναι φυσικά το κομμάτι της ομιλίας. Ο λόγος αυτός είναι συνεχώς εξελισσόμενος, αλλά την ίδια στιγμή είναι εξαιρετικά συναφής και στο σήμερα, το οποίο είναι ένα εκπληκτικό γεγονός από μόνο του”.

Σε σχετική ερώτηση για την ιδεολογική οπτική της παράστασης, ο Τόμας Όστερμάιερ ήταν και πάλι καταιγιστικός. “Ξέρετε ποια ήταν η αγαπημένη παράσταση του Αδόλφου Χίτλερ; Ο “Εχθρός του λαού”. Είναι σοκαριστικό, αλλά είναι η αλήθεια. Η παράσταση αφορά την ριζοσπαστικοποίηση ενός χαρακτήρα, λόγω των συνθηκών, που είναι πολύ απαιτητικές και δραματικές – γιατί το νερό της πόλης είναι μολυσμένο και υπάρχει κίνδυνος να δηλητηριαστούν. Αυτό, για τον Χίτλερ, ήταν μια μεταφορά για την “δηλητηριασμένη” εποχή που ζούσε. Και σήμερα είναι δραματική η εποχή, αλλά βλέπουμε ότι σε στιγμές καταστροφής, όπως το έθεσε η Ρόζα Λούξεμπουργκ, έχουμε την επιλογή ανάμεσα στον σοσιαλισμό και τη βαρβαρότητα. Σήμερα, ο κόσμος μας τείνει προς τη βαρβαρότητα κι αυτό γιατί η κατάσταση γίνεται όλο και πιο δραματική, ο λαός όλο και πιο φτωχός, υπάρχουν πόλεμοι, κατάχρηση εξουσίας κ.ο.κ”.

“Επομένως, αυτό το έργο μπορούν να το διαβάσουν και οι δύο πλευρές. Εγώ στη δική μου διασκευή, αφήνω “ανοιχτό” το φινάλε: το πού θα πάει ο ήρωας, αλλά και το ίδιο το κοινό”.

Στην παράσταση, εξάλλου, το κοινό έχει ενεργό ρόλο, έχει την ευκαιρία να ακουστεί η φωνή του, αν το θέλει, ακριβώς στη σκηνή της ομιλίας.

“Υπάρχει ένα σημείο της παράστασης, όπου η θεατρική αίθουσα μετατρέπεται σε συνέλευση και το κοινό συμμετέχει ενεργά, μπορεί να τοποθετηθεί. Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο δραματουργικά, αλλά στοιχείο πολιτικής” ανέφερε σχετικά ο Κωνσταντίνος Μπιμπής, που θα αναλάβει ως Στόουκς να “μετακινήσει” το κοινό με την φορτισμένη ομιλία του.

“Ξέρετε τι έχει πολύ ενδιαφέρον;” μάς ρώτησε ο σκηνοθέτης. “Όταν ζητάμε από το κοινό – στο οποίο αναφερόμαστε ως “λαός” στο δημαρχείο – να σηκώσει τα χέρια του, αν συμφωνεί [με τα όσα λεέι ο Στόουκς] στην ομιλία, το 60-80% σηκώνει το χέρι του. Είναι αρκετά περίεργο αυτό, μιας και αυτά που λέει είναι αρκετά ριζοσπαστικά πολιτικά” σχολίασε κάποια στιγμή ο Τόμας Οστερμάιερ.

Το ερώτημα, λοιπόν, παραμένει: Αφού ο κόσμος καταλαβαίνει ποιοι τον δημαγωγούν, ποια είναι αλήθεια και γιατί προσπαθούν να την κρύψουν – όχι για το δικό τους, φυσικά, συμφέρον – γιατί συνεχίζουν να στηρίζουν τους ίδιους πολιτικούς; Ο Οστερμάιερ δίνει μέσα από το έργο τη δική του οπτική, κάνει τη δική του κριτική σε όσους δεν είναι διατεθειμένοι να αγωνιστούν μέχρι τέλους.

Όσο αποκαλυπτικό κι αν είναι ένα θεατρικό έργο, βέβαια, δεν μπορεί να αλλάξει την κοινωνική πραγματικότητα – κι αυτό είναι κάτι που ο Τόμας Οστερμάιερ δεν φοβάται να παραδεχτεί.

Όπως το έθεσε καλύτερα ο Κωνσταντίνος Μπιμπής: “Πιστεύω πολύ στη δύναμη του θεάτρου. Πιστεύω πολύ στη δύναμη της συγκεκριμένης παράστασης και της συγκεκριμένης ανάγνωσης. Ωστόσο, μια παράσταση όσο καλή και να είναι δεν μπορεί να αλλάξει τα πράγματα. Πιστεύω στον αγώνα που όλοι δίνομυε ο καθένας από τη δική του σκοπιά, αλλά και συλλογικά, στους δρόμους, με κάθε τρόπο – και κάποιες φορές με κόστος”.

Εικόνες από την παράσταση “Ο Εχθρός του Λαού”, Φωτογραφίες: Πάτρκολος Σκαφίδας