Μια μυσταγωγική μουσική εμπειρία στην Κέρο

Πόσο συχνά σού δίνεται η ευκαιρία να περπατήσεις πάνω σε ένα νησί που θεωρείται ιερό εδώ και πέντε χιλιετίες, να αφουγκραστείς την αρχέγονη σιωπή του και να την ακούσεις να μεταμορφώνεται σε μουσική;

Αυτή την μοναδική εμπειρία ζήσαμε όσοι βρεθήκαμε στην ιστορική συναυλία «5 χιλιετίες ελληνικού ήχου» στην Κέρο την Τετάρτη 10 Σεπτεμβρίου. Ήταν η κορύφωση του επετειακού 10ου Φεστιβάλ Κλασικής Μουσικής Κουφονησίων, σε συνδιοργάνωση με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου.

Μια συναυλία στην ακατοίκητη Κέρο, αφιερωμένη στην ιστορία της μουσικής, με τη συμμετοχή κορυφαίων  ελλήνων και ξένων μουσικών και ερμηνευτών. Εμπνευστής, ο αρχιμουσικός Κορνήλιος Μιχαηλίδης, ιδρυτής και καλλιτεχνικός διευθυντής του φεστιβάλ. Ο σκηνοθέτης Μιχαήλ Μαρμαρινός, ανέλαβε να «ντύσει» τους ήχους με εικόνες, σκηνοθετώντας για τη συναυλία ένα τελετουργικό δρώμενο που κράτησε λιγότερο από δύο ώρες, μα έμοιαζε να διαστέλλει τον χρόνο σ’ αυτό το αινιγματικό νησί στην καρδιά των Μικρών Κυκλάδων.

Η Κέρος, “μία ξαπλωμένη, θηλυκή οντότητα στο Αιγαίο -η πρώτη «κοιμωμένη» της ελληνικής ιστορίας” κατά τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, όπως φαίνεται από το Πάνω Κουφονήσι. Φωτό: monopoli.gr

Για τους αρχαιολόγους, η Κέρος παραμένει ένα άλυτο αίνιγμα. Εδώ, κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.), άνθησε ο Κυκλαδικός Πολιτισμός. Σύμφωνα με επικρατούσες θεωρίες, η Κέρος ίσως φιλοξενούσε ένα πανκυκλαδικό ιερό, το πρώτο νησιωτικό ιερό του κόσμου, προάγγελο του Ιερού του Απόλλωνα στη Δήλο.

Από τη δεκαετία του ’60 οι ανασκαφές στην Κέρο, και στη γειτονική νησίδα Δασκαλιό, έφεραν στο φως θραύσματα ειδωλίων, πιθανότατα μεταφερόμενα τελετουργικά από τα γύρω νησιά, ενώ ταυτόχρονα αποκάλυψαν τις ανυπολόγιστες πληγές που προκάλεσαν οι αρχαιοκάπηλοι με τις λαθρανασκαφές.

Τμήματα μαρμάρινων ειδωλίων από την Κέρο που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου (Πρωτοκυκλαδική περίοδος, 3.200-2.000 π.Χ.). Φωτό: Υπουργείο Πολιτισμού

Ανάμεσα στα σωζόμενα ευρήματα ξεχωρίζουν τα διάσημα ειδώλια του «Αρπιστή» και του «Αυλητή» –οι πρώτοι «μουσικοί» της Κέρου– που ενέπνευσαν τη συναυλία, αφιερωμένη στον αρχαιολόγο και φιλέλληνα λόρδο Κόλιν Ρένφριου, ο οποίος αφιέρωσε τη ζωή του στη μελέτη του νησιού.

Ο “αυλητής” και ο “αρπιστής” χρονολογούνται από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (2700 π.Χ. – 2300 π.Χ.) και εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Ο Κορνήλιος Μιχαηλίδης σημειώνει χαρακτηριστικά για τους “μουσικούς της Κέρου”: «Μέσα από τη λιτότητα και την καλαισθησία τους αποτυπώνεται το μεγαλείο του ελληνικού πνεύματος, διαποτισμένο με μια αινιγματική αύρα. Ο τόπος που τα ανέδειξε, δυσπρόσιτος και γεμάτος μυστήριο, μας καλεί σήμερα να τον συναντήσουμε εκ νέου. Και πού θα μπορούσε να ακουστεί καλύτερα ο ελληνικός ήχος, αν όχι εδώ, συνοδευόμενος από τον άνεμο, τη θάλασσα και τα ίδια μας τα βήματα;»

Από τα τέλη της δεκαετίας του 60 η Κέρος έπαψε να κατοικείται και κηρύχθηκε προστατευόμενος αρχαιολογικός χώρος. Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Παρότι απέχει μόλις δύο ναυτικά μίλια από το Άνω Κουφονήσι, η προσέγγιση στην Κέρο μόνο απλή δεν είναι. Χωρίς λιμάνι και με βραχώδη ακτή, δέχεται καΐκια μόνο όταν ο κυκλαδίτικος βοριάς το επιτρέψει. Ακατοίκητη από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 και κηρυγμένη αρχαιολογικός χώρος απόλυτης προστασίας, «ανοίγει» μόνο κατόπιν ειδικής άδειας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.

Για την επετειακή εκδήλωση δόθηκε άδεια σε περιορισμένο αριθμό θεατών και για ειδικά ναυλωμένα καΐκια του Φεστιβάλ. Αρχικά η συναυλία θα γινόταν πρώτα στην Κέρο και την επόμενη μέρα στο Πάνω Κουφονήσι, όμως ο καιρός ανέτρεψε το σχέδιο και η πρεμιέρα πραγματοποιήθηκε στο νησί, χαρίζοντάς μας μια πρόγευση του μαγευτικού δρώμενου.

Ο αρχιμουσικός Κορνήλιος Μιχαηλίδης, καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Κλασικής Μουσικής Κουφονησίων. Φωτό: monopoli.gr

Η αναχώρισή μας για την Κέρο ξεκίνησε νωρίς το απόγευμα από το Άνω Κουφονήσι με καΐκια που μας αποβίβασαν σε έναν πρόχειρο ντόκο στη βραχώδη ακτή της Κέρου. Από εκεί ξεκίνησε μια αργή, σχεδόν τελετουργική πορεία στα άνυδρα μονοπάτια του νησιού.

Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Οι συνοδοί μάς προέτρεπαν να περπατούμε σιωπηλά, «με σεβασμό στους ήχους» της Κέρου. Το έδαφος ήταν τραχύ, ο κυκλαδίτικος άνεμος προσέφερε μόνο μια υποψία δροσιάς κάτω από τον καυτό ήλιο, κι όμως ο τόπος και η σιωπηλή πομπή απέπνεαν μια σπάνια γαλήνη.

Η σιωπηλή πορεία των θεατών προς τον χώρο της συναυλίας. Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Ο σκηνοθέτης Μιχαήλ Μαρμαρινός το είχε περιγράψει καλύτερα: «Η Κέρος είναι συνειδητά δυσπρόσιτη• απλώς δεν θέλει. Δεν πρόκειται για νησί, αλλά για ένα σώμα, μια θεότητα που υπνώττει. Εμείς απλώς περπατάμε επάνω της, σχεδόν αθόρυβα, για να την αφουγκραστούμε».

O Μιχαήλ Μαρμαρινός μάς υποδέχεται στην Κέρο. Φωτο: monopoli.gr

Ο χώρος της συναυλίας είχε καθοριστεί σε μια πλαγιά ανάμεσα στα ερειπωμένα λιθόχτιστα κονάκια των βοσκών, που εγκατέλειψαν οριστικά το νησί πριν μερικές δεκαετίες. Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός μάς εξήγησε πως η σκηνοθεσία του δρώμενου δεν αφορούσε στη δημιουργία ενός θεατρικού σκηνικού, αλλά στη «συναισθητική ταπεινότητα» των ανθρώπων μπροστά στη δύναμη του τοπίου.

Λίγο πριν ξεκινήσει μουσικό δρώμενο. Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Η σκηνογραφία του Κωνσταντίνου Γιαννιώτη, με λιτές, σχεδόν αόρατες παρεμβάσεις, φρόντισε να μην «προσβάλλει» την ιερή σιωπή του νησιού. Ο ίδιος στο σημείωμά αποτύπωσε αυτή την αίσθηση: “Η αύρα του τόπου, με την αδρότητα και την άγρια ομορφιά που αποπνέει η κυριαρχική παρουσία των ορεινών όγκων και της θάλασσας, μαζί με την απλότητα και ταπεινότητα των λιθόκτιστων λειψάνων αποτελεί το αληθινό σκηνικό. Συνθέσαμε ένα σύνολο που συνταιριάζει την ανθρώπινη κλίμακα με την υπερβατική σημειολογία της Κέρου.”

Δημήτρης Δεσύλλας (bendir, κρουστά), Maria-Christina Harper (άρπα), Γιώργος Ταμπάκης (λύρα), Callum Armstrong (δίαυλος). Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Το πρόγραμμα της συναυλίας, επιμελημένο από τον μαέστρο Κορνήλιο Μιχαηλίδη, ήταν μια μουσική διαδρομή που εκτεινόταν από την αρχαιότητα ως τον 20ό αιώνα. Μια τολμηρή επιλογή μουσικών κομματιών που γεφύρωσε διαφορετικούς κόσμους και εποχές, από αρχαίες ψαλμωδίες και βυζαντινούς ύμνους, έως παραδοσιακά μοιρολόγια, φτάνοντας στη σύγχρονη εποχή με συνθέσεις των Ιάννη Ξενάκη και Γιώργου Κουμεντάκη, αποδεικνύοντας ότι η μουσική μας παράδοση είναι ένας ζωντανός οργανισμός.

Ο τενόρος Δημήτρης Τηλιακός. Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Αρχαίοι ελληνικοί ύμνοι -ο Δελφικός Ύμνος στον Απόλλωνα, ο Ύμνος στη Μούσα και στην Καλλιόπη, ο Επιτάφιος του Σείκιλου- απέκτησαν νέα ζωή μέσα από πιστά αντίγραφα αρχαιοελληνικών οργάνων: δίαυλο, άρπα, λύρα και την ερμηνεία του κορυφαίου τενόρου Δημήτρη Τηλιακού.

Η αφήγηση της Όλιας Λαζαρίδου, με φωνή που έμοιαζε να ξεπροβάλλει από τον ίδιο τον βράχο, γεφύρωνε τα μουσικά μέρη με ποιητικά θραύσματα Ορφικών ύμνων, δίνοντας στον λόγο τη βαρύτητα της τελετουργίας.

Oros Ensemble και Σωκράτης Σινόπουλος, Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Το μουσικό ταξίδι δεν έμεινε στο παρελθόν. Ο βραβευμένος σολίστ και συνθέτης Δημήτρης Δεσύλλας παρουσίασε το έργο «Ψάπφα» την πρώτη και μία από τις διασημότερες συνθέσεις του Ιάννη Ξενάκη, ένα εκρηκτικό σόλο για κρουστά.

Στη συνέχεια η πολίτικη λύρα του Σωκράτη Σινόπουλου συνάντησε το κανονάκι και το μπαγιάν του σχήματος Oros Ensemble και τον Δημήτρη Τηλιακό να ερμηνεύει αποσπάσματα από την όπερα “Orfeo” του Monteverdi. Το ίδιο σχήμα συνέχισε με μια συγκινητική απόδοση του Θρακιώτικου τραγουδιού της ξενιτιάς “Μαύρο μου Χελιδόνι”.

Τα μέλη της Χορωδίας musicAeterna Byzantina προσέρχονται στον χώρο της συναυλίας, Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Κορυφαία στιγμή της συναυλίας η ερμηνεία της χορωδίας musicAeterna Byzantina, της οποίας η παρουσία πρόσθεσε μια επιπλέον πνευματική διάσταση στη μυσταγωγία. Η χορωδία αυτή ιδρύθηκε το 2018 από τον διεθνώς καταξιωμένο μαέστρο Θεόδωρο Κουρεντζή, ως μέλος της ευρύτερης «οικογένειας» της musicAeterna, και αποτελείται από Έλληνες και Κύπριους επαγγελματίες χορωδούς.

Η Χορωδία musicAeterna Byzantina με Χοράρχη τον Αντώνιο Κουτρουπή και σολίστ την Λιβανέζα Ribale Wehbé, Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Στην Κέρο, υπό την διεύθυνση του χοράρχη Αντώνιου Κουτρουπή, η χορωδία γέμισε το νησί με βυζαντινούς ύμνους, όπως το «Άξιόν Εστιν», «Τὸ ν Νυμφῶνά σου βλέπω» και το «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ». Τα ισοκρατήματα, με την εσωτερική ερμηνευτική τους ένταση, έμοιαζαν να συνομιλούν με τον άνεμο, φέρνοντας έναν αέρα από τη Βυζαντινή παράδοση στο αρχέγονο νησί.

Η Ribale Wehbé, η Λιβανέζα σολίστ βυζαντινής μουσικής, με την αγγελική φωνή της, ήταν μία από τις συνοδοιπόρους σε αυτό το τελετουργικό ταξίδι.

Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Φεύγοντας από την Κέρο λίγο πριν τη δύση του ήλιου, νομίζω ότι όλοι μοιραζόμασταν τα ίδιο συναίσθημα. Ότι αυτό που ζήσαμε ήταν μια συναισθηματική, πνευματική και ιστορική στιγμή που ξεπέρασε τα όρια μιας απλής μουσικής παράστασης. Ήταν μια εμπειρία που μας έδωσε την ευκαιρία να σκεφτούμε τη σχέση μας με τον χρόνο, τη μνήμη, τη γη. Και η Κέρος, επιβλητική και απρόσιτη, αν και μας φιλοξένησε για μια ρωγμή του χρόνου, παραμένει ακατοίκητη, αφήνοντας πίσω της τον απόηχο πέντε χιλιετιών.

Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Η συναυλία στην Κέρο αποτέλεσε αναμφίβολα το κορυφαίο γεγονός του φετινού Φεστιβάλ Κλασικής Μουσικής Κουφονησίων, που εδώ και δέκα χρόνια προσελκύει στο νησί διακεκριμένες προσωπικότητες της διεθνούς κλασικής σκηνής. Ωστόσο, η πλήρης εικόνα του τριημέρου δεν θα ήταν δίκαιη αν παραλείπαμε άλλες στιγμές που ξεχώρισαν.

Φωτό: Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Ανεξίτηλη θα μείνει στη μνήμη η νυχτερινή συναυλία της χορωδίας musicAeterna Byzantina στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, όπου οι βυζαντινοί ύμνοι και ψαλμοί, κάτω από το φως των κεριών και του φεγγαριού, δημιούργησαν μια ατμόσφαιρα κατανυκτική και μαγευτική, που απόλαυσαν οι κάτοικοι του νησιού.

Αρχαιολογικό Μουσείο Κουφονησίων. Φωτό: monopoli.gr

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασαν επίσης η περιοδική έκθεση αρχαίων ελληνικών μουσικών οργάνων στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κουφονησίων, καθώς και οι ευστοχες παρουσιάσεις των αρχαιολόγων και άλλων ομιλητών για την Κέρο και τις ανασκαφές της.

Η τέως Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, o Δρ. Δημήτριος Αθανασούλης Διευθυντής Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και η δημοσιογράφος Αντριάνας Παρασκευοπούλου η οποία έκανε την έρευνα για το ντοκιμαντέρ «Το Αίνιγμα της Κέρου» (παραγωγή της ΕΡΤ). Φωτό: monopoli.gr

Ύστερα από τρεις ημέρες στα Κουφονήσια, συνειδητοποιώ πως το στοιχείο που κάνει το Φεστιβάλ πραγματικά ξεχωριστό δεν είναι μόνο οι εκδηλώσεις, αλλά και η ζωτικότητα και μοναδική ενέργεια που χαρίζει στο νησί. Είναι φανερό ότι η τοπική κοινότητα έχει αγκαλιάσει ουσιαστικά την πρωτοβουλία του Κορνήλιου Μιχαηλίδη: συμμετέχει ενεργά, με πρόθυμους εθελοντές, δημιουργώντας μια φιλική, παρεΐστικη ατμόσφαιρα που σε κάνει να νιώθεις το νησί οικείο και φιλόξενο.

Κέρος. Φωτό: Κώσταντίνος Αρβανιτάκης