Χάρις Κανελλοπούλου: Μια Συλλογή με ιστορικό χαρακτήρα που συμβαδίζει με το παρόν της τέχνης από την Τράπεζα της Ελλάδος

Γοητευτικές διαδρομές στη νεοελληνική τέχνη έχουν την ευκαιρία να ακολουθήσουν αυτό το καλοκαίρι οι επισκέπτες και οι κάτοικοι των Χανίων, μέσα από την έκθεση «Διαδρομές στην τέχνη. Έργα από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος», που φιλοξενείται στη Δημοτική Πινακοθήκη της πόλης μέχρι τις 2 Νοεμβρίου 2025.

Μέσα από 99 έργα, που αποτυπώνουν τη διαχρονική εξέλιξη της νεοελληνικής τέχνης κατά την περίοδο 1870-2024 και υπογράφονται από ιστορικά εμβληματικούς δημιουργούς, καθώς και από νεότερους καταξιωμένους αλλά και σύγχρονους ανερχόμενους καλλιτέχνες, στους επισκέπτες προσφέρεται μια αντιπροσωπευτική εικόνα της Συλλογής της Τράπεζας της Ελλάδος, που αποτελεί μία από τις πλέον αναγνωρισμένες συλλογές ελληνικής τέχνης.

Έκθεση «Διαδρομές στην τέχνη»: Έργα από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων

Τη σημαντική αυτή έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων επιμελήθηκε η Χάρις Κανελλοπούλου, ιστορικός της τέχνης, επιστημονική υπεύθυνη και επιμελήτρια της Συλλογής έργων τέχνης της Τράπεζας της Ελλάδος. Με την ευκαιρία της έκθεσης αυτής, συνομιλήσαμε μαζί της για την έκθεση στα Χανιά και την υποδοχή της από το κοινό, αλλά και για τη Συλλογή, που σε τρία χρόνια συμπληρώνει έναν αιώνα λειτουργίας, την ιστορία της, τις επιλογές εμπλουτισμού της και την ιστορική βαρύτητα των έργων της…

Η ανταπόκριση του κοινού στην έκθεσή μας είναι σημαντική και πληθωρική. Καταγράφεται στον αυξημένο αριθμό επισκεπτών –που προέρχονται από διαφορετικές ηλικιακές ομάδες και εθνικότητες– στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, στα σχόλια στο βιβλίο επισκεπτών από τους θεατές της έκθεσης, στις συζητήσεις που ανοίχθηκαν κατά τις ξεναγήσεις που έχουν πραγματοποιηθεί. Το ενδιαφέρον μας στρέφεται ιδιαίτερα και στα παιδιά – τους πιο νέους, ελπιδοφόρους και μελλοντικά υποσχόμενους φιλότεχνους επισκέπτες μας. Έτσι σχεδιάστηκε και υλοποιείται ήδη από τους καλοκαιρινούς μήνες εκπαιδευτικό πρόγραμμα με αφορμή την έκθεση, το οποίο θα πραγματοποιηθεί και σε σχολικές ομάδες το φθινόπωρο.

Γιάννης Ψυχοπαίδης, Τοπίο Κεφαλονιάς, 2016

Η παρουσίαση έργων τέχνης της Συλλογής σε διάφορες πόλεις, όπως την Καβάλα και την Ερμούπολη της Σύρου, υπηρετεί μια λογική εξωστρέφειας και συνάντησής της με περισσότερους θεατές. Έτσι κι αυτήν τη φορά, επιλεγμένα έργα της Συλλογής από τον 19ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας ανοίγονται ξανά προς θέαση προς τους φιλότεχνους κατοίκους και τους επισκέπτες των Χανίων. Η συνεργασία μας με τη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων είναι αγαστή, καθώς πρόκειται για έναν ιδιαίτερα δραστήριο πολιτιστικό φορέα, με έντονο τοπικό στίγμα και ευρύτερο όραμα για την ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού. Επιπλέον, ένα σημαντικό γεγονός στην ιστορία της Τράπεζας ενισχύει τη συνομιλία μεταξύ των δύο φορέων: το κτίριο της Δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων εκτέλεσε χρέη Κεντρικού Καταστήματος της Τράπεζας της Ελλάδος όταν η Διοίκησή της εγκαταστάθηκε για λίγες ημέρες στα Χανιά, τον Απρίλιο του 1941, κατά την προσπάθεια φυγάδευσης του ελληνικού χρυσού από τη χώρα, πριν από την εισβολή των Γερμανών.

Η Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος ιδρύθηκε το 1928, έτος έναρξης της λειτουργίας και του οικονομικού θεσμού. Από την αρχή, το ενδιαφέρον του ιδρύματος στράφηκε σε έργα τέχνης τα οποία αντανακλούν κύρος, διαχρονικές αξίες και ισχυρούς συμβολισμούς. Ακόμα, σε εκείνα που αναφέρονται σε σημαίνοντες τόπους και χρονικά ορόσημα της ελληνικής καλλιτεχνικής δημιουργίας, όσο και της ελληνικής ιστορίας. Σήμερα, η Συλλογή αποτελεί ένα σύνολο περίπου 3.000 έργων ζωγραφικής, χαρακτικής, γλυπτικής και μικτής τεχνικής ελλήνων καλλιτεχνών, τα οποία χρονολογούνται από τα μέσα του 19ου αιώνα έως και τη σύγχρονη εποχή. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της Συλλογής αποτελεί το ενδιαφέρον για τη ζωγραφική αναπαράσταση – εκεί άλλωστε βρίσκεται και ένας σημαντικός πυρήνας της, με έργα που ανήκουν στον 19ο αιώνα και στο πρώτο μισό του 20ού. Σημαντικές είναι ακόμα και οι επιλογές έργων χαρακτικής, αναφορικά και με τους χαράκτες που εργάστηκαν για τη σχεδίαση και τη χάραξη νομισμάτων και τραπεζογραμματίων στην Τράπεζα της Ελλάδος.

«Διαδρομές στην τέχνη. Έργα από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος»

Όλα αυτά τα χρόνια, ακολουθήθηκε μια πορεία που εμφανίζει άλλοτε πιο αραιό και άλλοτε πυκνότερο ενδιαφέρον για την απόκτηση έργων τέχνης, ανάλογα με την εποχή και την πρακτική του εκάστοτε διοικητή προς αυτήν την κατεύθυνση. Φθάνοντας σε πιο πρόσφατους καιρούς, ο εμπλουτισμός της Συλλογής προχωρά με τακτικό ρυθμό και με σκοπό να αναδεικνύεται τόσο ο ιστορικός χαρακτήρας της όσο και ο βηματισμός της παράλληλα με τα σύγχρονα τεκταινόμενα. Το ενδιαφέρον για παραστατικά έργα συντηρείται και στις νέες επιλογές για τον εμπλουτισμό της Συλλογής, πλέον όμως εντάσσονται και έργα της σύγχρονης καλλιτεχνικής παραγωγής, που διατυπώνουν νεότερες εκφάνσεις της εικαστικής γλώσσας μέσα από διαφορετικές τεχνικές.

Όπως σε άλλα επαγγελματικά και δημιουργικά πεδία, έτσι και στον χώρο της τέχνης, ο ρόλος του φύλου είναι τόσο σημαντικός, ώστε να θέτει τους όρους με τους οποίους οι γυναίκες δραστηριοποιούνται εντός του. Στην πορεία της ιστορίας, με την καλλιτεχνική παραγωγή τους να θεωρείται κατά περιπτώσεις ελάσσονος σημασίας, πολλές καλλιτέχνιδες ιεραρχήθηκαν για το έργο τους ως «ποιοτικά κατώτερες» σε σχέση με τους άνδρες εικαστικούς. Στη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος, παρατηρούμε την υποδοχή έργων γυναικών καλλιτεχνών, οι οποίες ξεχώρισαν ήδη στην εποχή τους ως εμφατικές προσωπικότητες, όπως η Σοφία Λασκαρίδου ή η Θάλεια Φλωρά-Καραβία. Ακόμα, εντάχθηκαν έργα καλλιτέχνιδων όπως η Κούλα Μπεκιάρη, η Φρόσω Ευθυμιάδη-Μενεγάκη, η Νέλλη Κυριακού-Καλλιγά, η Νίτσα Μακαρόνα, η Κούλα Μαραγκοπούλου κ.ά., οι οποίες –μεταξύ άλλων– είχαν δραστηριοποιηθεί ήδη από το 1954 μέσω του Καλλιτεχνικού Σωματείου Ελληνίδων για να αρθρωθεί αντίλογος στο ερασιτεχνικό ύφος που καταλογιζόταν στη γυναικεία καλλιτεχνική παραγωγή και να διεκδικηθεί εντονότερη επαγγελματική ιδιότητα γι’ αυτές. Επίσης, συναντάμε έργο της Σελέστ Πολυχρονιάδη, μιας καλλιτέχνιδας που στάθηκε στον χώρο της τέχνης με διάθεση χειραφέτησης, ασχολούμενη με τις καλές και με τις εφαρμοσμένες τέχνες, αλλά και με την οργάνωση εκθέσεων και εκδηλώσεων, κατά τη μεταπολεμική εποχή. Πέραν αυτών των ενδεικτικών παραδειγμάτων, στη Συλλογή συνεχίζεται ιστορικά και μέχρι τη σύγχρονη εποχή η επιλογή έργων καλλιτέχνιδων με ιδιαίτερη και κατοχυρωμένη δυναμική ως προς την εικαστική έκφρασή τους. Με δεδομένο ότι η γυναικεία καλλιτεχνική παραγωγή εμφανίζεται προσδιορισμένη στο πλαίσιο μιας ιστοριογραφίας που έχει προτάξει το έργο των ανδρών καλλιτεχνών σε σχέση με εκείνο των γυναικών, μέλημά μας πλέον είναι η ενσωμάτωση των έργων των γυναικών καλλιτεχνών σε εκθέσεις, μελέτες και παρουσιάσεις της Συλλογής όχι ως μια ειδική κατηγορία, που έπεται πολλές φορές των εξελίξεων, αλλά με όρους ισότιμης παρουσίας και ανάδειξης σε παράλληλο χρόνο και τόνο σε ένα ενιαίο σύνολο.

Σπύρος Παπαλουκάς, Χωριό στη Λέσβο, 1924

Με χρονικό βάθος που φτάνει στις απαρχές της νεοελληνικής τέχνης, η Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος διαθέτει μια σειρά σημαντικών έργων, με ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία ή/και ιστορική βαρύτητα. Μεταξύ αυτών, θα επέλεγα να αναφερθώ σε δύο εμβληματικά έργα του Κωνσταντίνου Βολανάκη, με έμπνευση από την ελληνική ιστορία. Από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, Η αποβίβαση του Καραϊσκάκη στο Φάληρο (1895) εξιστορεί την έλευση, τον Απρίλιο του 1827, των ελλήνων αγωνιστών στη θέση Τρεις Πύργοι (Φαληρικό Δέλτα), προκειμένου να οργανωθεί επιχείρηση υπό την ηγεσία του Καραϊσκάκη για τη λύση της πολιορκίας της Ακρόπολης. Με ιδιαίτερο ρεαλισμό χειρίζεται ο Βολανάκης και την απεικόνιση του ιστορικού γεγονότος της διάνοιξης της διώρυγας της Κορίνθου στο έργο Τα εγκαίνια της διώρυγος του Ισθμού της Κορίνθου (1893). Ο πίνακας διακρίνεται για την παραστατικότητα της σκηνής που αποδίδει –εικονίζεται πολεμικό πλοίο με τον βασιλέα Γεώργιο Α’ και την οικογένειά του στο κανάλι, υπό τις χαιρετιστήριες βολές του στόλου– καθώς και για την ατμόσφαιρα πανηγυρικού χαρακτήρα που αποπνέει.

Τα 100 χρόνια από την έναρξη λειτουργίας της Τράπεζας της Ελλάδος αποτελούν το επόμενο σημαντικό ορόσημο εορτασμού για το οποίο σχεδιάζονται σημαντικές δράσεις, στις οποίες θα συμβάλει και η παρουσία της Συλλογής. Παρότι η ανακοίνωσή τους απέχει ακόμα, ήδη έχουν ενταχθεί στην εργασία μας με εξαιρετικό ενδιαφέρον.