Μια ηχητική κατάδυση στον κόσμο του Takis

Τα podcasts, συμπληρώνουν το πλούσιο υλικό της μεγάλης αναδρομικής έκθεσης για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Τakis, η οποία φιλοξενείται παράλληλα και στα δυο του μουσεία του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, στην Αθήνα και στην Άνδρο και συνεχίζεται έως τις 2 Νοεμβρίου 2025.

Η σειρά αποτελείται από πέντε επεισόδια που ξεδιπλώνουν, με τρόπο πολυδιάστατο, την πορεία του καλλιτέχνη: μέσα από σπάνιο ηχητικό υλικό, προσωπικές αφηγήσεις, συνεντεύξεις με συνεργάτες και ιστορικούς τέχνης, αλλά και αναμνήσεις ανθρώπων που τον γνώρισαν καλά. Όλα αυτά συνθέτουν ένα ηχητικό πορτραίτο γεμάτο ένταση και μαγνητισμό.

Ο Takis στη γκαλερί Furstenberg στο Παρίσι το 1955. @Philip Boucas

Η επιμέλεια της σειράς είναι ιδιαίτερα προσεγμένη: με απλό και άμεσο τρόπο η αφήγηση ακολουθεί την προσωπική και καλλιτεχνική διαδρομή του Takis, χωρίς να καταφεύγει σε πομπώδεις περιγραφές ή δυσνόητους τεχνικούς όρους. Ξεκινώντας από τα παιδικά του χρόνια, σε μια Ελλάδα της Κατοχής, ακούμε τη φράση του που συγκλονίζει: «Κάθε σπίθα ελπίδας έλαμπε σαν φως» – μια εικόνα που αποκαλύπτει πώς η ανάγκη για φως και κίνηση τον ακολουθούσε από τότε. Η εμπειρία της πείνας, της Αντίστασης, αλλά και η ανάγκη για επιβίωση, διαμόρφωσαν το υπόβαθρο της δημιουργικής του πορείας.

H έκθεση Takis 1∞ συμπίπτει με την επαναλειτουργία της Παλαιάς Πτέρυγας του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. Στη φωτό έργα από τη σειρά Σινιάλα (Signaux).

Η Μαρία Κουτσομάλλη, διευθύντρια των συλλογών του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή και επιμελήτρια της έκθεσης, σκιαγραφεί με σαφήνεια τη διαδρομή του Takis από τα πρώτα του βήματα: την απόφασή του να γίνει ζωγράφος στα 17 του, ως αυτοδίδακτος, και τα πρώτα του γλυπτά, φτιαγμένα από άργιλο και πυλό.

Από την άλλη, η δημοσιογράφος γεύσης Ελένη Ψυχούλη, που συνεργάστηκε μαζί του για περισσότερο από μια δεκαετία, φωτίζει πιο εσωτερικές πτυχές του χαρακτήρα του. Όπως σημειώνει, ο Takis ένιωθε βαθιά την απόρριψη από την καλλιτεχνική και πνευματική ελίτ της εποχής του, λόγω της απουσίας ακαδημαϊκής εκπαίδευσης. Αυτή η εσωτερική σύγκρουση αποτέλεσε πηγή πείσματος αλλά και έμπνευσης.

Ο δημοσιογράφος Θανάσης Λάλας, στενός φίλος του Takis, αναφέρει πως ο καλλιτέχνης συχνά ένιωθε μειονεκτικά λόγω της έλλειψης μόρφωσης, αλλά διέθετε έναν σχεδόν μαγικό τρόπο να καλύπτει με χάρη και ευφυΐα την άγνοιά του. «Ήταν ένας ονειροκλέφτης, ένας γνήσιος λαϊκός αλήτης», σημειώνει χαρακτηριστικά σε ένα απόσπασμα.

O Takis εν μέσω μιας συστάδας Σινιάλων και Εσωτερικών χώρων (1954-1959) κατά τη διάρκεια της έκθεσης Τakis: dix ans de sculpture 1954-1964 στη γκαλερί του Αλέξανδρου Ιόλα στο Παρίσι.

Στα επόμενα επεισόδια, παρακολουθούμε τις καλλιτεχνικές του περιπλανήσεις στο Παρίσι, το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη. Εκεί, μέσα σε περιβάλλοντα πειραματισμού και πρωτοπορίας, ο Takis έρχεται σε επαφή με τις φυσικές επιστήμες και ενσωματώνει έννοιες όπως ο μαγνητισμός, τα πεδία ενέργειας και η κίνηση, δημιουργώντας ένα μοναδικό υβρίδιο τέχνης και επιστήμης. Ο ίδιος αποκαλούσε τον εαυτό του «προφήτη, μάντη και μάγο», του οποίου οι μορφές και οι ιδέες υπήρχαν έξω και πέρα από κάθε συμβατική συζήτηση περί αισθητικής.

Ερωτικό Takis, 1991. Σίδηρος, μαγνήτης, καρφιά, 32 × 43 εκ. Συλλογή Ιδρύματος Takis. © Χριστόφορος Δουλγέρης

Ο Toby Kamps, διευθυντής της συλλογής Μοντερνιστών της Πινακοθήκης του Αμβούργου και βαθύς γνώστης του έργου του, συνοψίζει εύστοχα την ιδιαιτερότητα του Takis: «Ήταν ένας μποεμ καλλιτέχνης που δούλευε σε δύο επίπεδα. Από τη μια, μέλος μιας διεθνούς πρωτοπορίας, με εργαστήρια στην Αθήνα, το Παρίσι, το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη. Από την άλλη, δήλωνε “αρχαϊκός”, απασχολημένος με κοσμολογικά ερωτήματα: την αιώνια κίνηση, τη μουσική των σφαιρών, την ισορροπία του σύμπαντος. Συνδύαζε τον σύγχρονο και τον διαχρονικό άνθρωπο με τρόπους βαθιά ποιητικούς, γι’ αυτό και η τέχνη του έχει τέτοια δύναμη και ομορφιά».

Ο Toby Kamps αναφέρει ότι ο Takis εισήγαγε την έννοια της “αόρατης ενέργειας” στην τέχνη, την οποία αποκάλεσε “4η διάσταση”. Μέσα από τα έργα του, δεν αναπαριστούσε απλώς τον κόσμο, αλλά ενεργοποιούσε πραγματικές φυσικές δυνάμεις – όπως το μαγνητικό πεδίο – μετατρέποντάς τες σε ορατό και απτό καλλιτεχνικό υλικό. “Ήταν ο πρώτος καλλιτέχνης που έκανε μια αόρατη δύναμη όχι μόνο θέμα, αλλά και υλικό του έργου του. Αυτή η προσέγγιση άνοιξε νέους δρόμους στην τέχνη”.

Άποψη της έκθεσης “Takis 1∞” στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. © Χριστόφορος Δουλγέρης

Στους φίλους και συνεργάτες του συγκαταλέγονται μερικοί από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα όπως οι Marcel Duchamp, Alberto Giacometti, Yves Klein, oι μουσικοί Εarle Brown και John Cage, o χορογράφος Jaap Flier, σκηνοθέτης Κώστας Γαβράς και πολλοί Αμερικανοί ποιητές της γενιάς Beat.

Κατά τα χρόνια που έζησε στο Λονδίνο, ο Takis ήρθε σε επαφή με σημαντικές προσωπικότητες της μουσικής σκηνής, όπως η Marianne Faithfull και ο Paul McCartney, ο οποίος μάλιστα αγόρασε ένα από τα έργα του. Όπως επιβεβαιώνει η Μαρία Κουτσομάλλη, σε μία από τις εκθέσεις του Takis γνωρίστηκαν για πρώτη φορά ο John Lennon και η Yoko Ono.

Λουλούδια, Μπρούντζος, Άποψη της έκθεσης “Takis 1∞” στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. © Χριστόφορος Δουλγέρης

Αναμφίβολα, το επεισόδιο που αφιερώνεται στην ανακάλυψη του μαγνητισμού αποτελεί κομβικό σημείο. Εκεί, ο ίδιος ο Takis λέει: «Όταν άγγιξα το αόρατο, έβλεπα το αόρατο να μεταμορφώνεται σε μορφή» – μια φράση-κλειδί για την κατανόηση ολόκληρης της αισθητικής και φιλοσοφικής του στάσης. Το αόρατο – είτε ως δύναμη, είτε ως ιδέα – είναι πάντα παρόν στο έργο του, από τα Σινιάλα και τα Ηχητικά Γλυπτά μέχρι τις Μουσικές Σφαίρες.

Άποψη της έκθεσης “Takis 1∞” στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. © Χριστόφορος Δουλγέρης

Η εμπειρία της ακρόασης ενισχύει ιδανικά την επίσκεψη στις εκθέσεις. Η μεγάλη αναδρομική Takis 1∞, που φιλοξενείται έως τις 2 Νοεμβρίου 2025 στα δύο μουσεία του Ιδρύματος Γουλανδρή στην Αθήνα και την Άνδρο, περιλαμβάνει πάνω από 150 έργα, καταγράφοντας επτά δεκαετίες δημιουργίας. Εκεί, τα αποσπάσματα από τα podcasts – η φωνή του ίδιου, η αφήγηση της ζωής του από την αυτοβιογραφία Estafilades, αλλά και οι προσωπικές αναμνήσεις των συνοδοιπόρων του – λειτουργούν σχεδόν σαν μια “ακουστική ξεναγός” ανάμεσα στα έργα.

Πρόκειται τελικά για μια εμπειρία που δεν περιορίζεται στον χώρο της τέχνης. Είναι μια διαδρομή στον χρόνο, στη σκέψη και στην ψυχή ενός ανθρώπου που έζησε και δημιούργησε με πάθος, ένστικτο και ακατάβλητη πίστη στην ενέργεια του κόσμου.

Άποψη της έκθεσης “Takis 1∞” στο Μουσείο του Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή στην Αθήνα.