Βιοπολιτική, Βιοηθική και Δημοκρατία: Τι ειπώθηκε στους φετινούς Δελφικούς Διαλόγους

Βιοπολιτική, Βιοηθική και Δημοκρατία ήταν ο τίτλος των φετινών Δελφικών Διαλόγων που διοργάνωσε το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών πριν λίγες μέρες.

Για τρίτη συνεχή χρονιά, πάντα με επίκαιρη θεματολογία και με 400.000 ανθρώπους να παρακολουθούν παγκοσμίως τις συζητήσεις, οι Διάλογοι θα εξελιχθούν από το 2026 σε ένα πλήρως ανακαινισμένο συνεδριακό κέντρο, με μια διεθνή επιστημονική επιτροπή να παρουσιάζει τα πορίσματα ερευνών των θετικών επιστημών στους Δελφούς και το πώς αυτές οι εξελίξεις διαμορφώνουν το άμεσο μέλλον της ανθρωπότητας.

Προς το παρόν η ανθρωπότητα βρίσκεται σε μια περίεργη transit κατάσταση κι αυτό δεν χρειάζεται να είσαι ακαδημαϊκός για να το καταλάβεις. Αρκεί το ότι η δεύτερη μέρα των διαλόγων ξεκίνησε με τις ΗΠΑ να επιτίθενται με το Ισραήλ κατά του Ιράν, το κίνημα March to Gaza να επιστρέφει άρον άρον, μια εύθραυστη εκεχειρία αμέσως μετά, και μέσα σ’ όλα αυτά τις ‘αγορές’ να μην έχουν επηρεαστεί περιέργως καθόλου.

Όπως σημειώνει ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, καθηγητής Παναγιώτης Ροϊλός (Harvard University), «Οι πρωτοφανείς εξελίξεις σε πολλούς επιστημονικούς τομείς (με πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα την ιατρική, τη βιοϊατρική, τη γενετική τεχνολογία, την επιστήμη των υπολογιστών και τη φυσική), καθώς και στην τεχνολογία, συμπεριλαμβανόμενης της τεχνητής νοημοσύνης, παρέχουν στα πολιτικά (και οικονομικά) κέντρα εξουσίας εξαιρετικά εξελιγμένους μηχανισμούς και εργαλεία “βιοπολιτικής”, δηλαδή διαχείρισης, ρύθμισης, επιτήρησης και εν γένει διαμόρφωσης σημαντικών πτυχών της ζωής των πολιτών».

Παναγιώτης Ροϊλός

Νεομεσαιωνισμός, νέες βιοπολιτικές στρατηγικές, κατοχή βιοεξουσίας που ασκείται από πολιτικούς και τεχνοεπιστήμονες ήταν τα σημεία στα οποία εστίασε ο Π. Ροϊλός, ενώ ο διευθυντής του Κέντρου, Ανδρέας Γκόφας, ανέφερε ότι «Οι πολιτικές αποφάσεις γύρω από το σώμα, την υγεία, την αναπαραγωγή και την τεχνολογική ενίσχυση του ανθρώπου αναδεικνύουν ένα νέο πεδίο, όπου συναντώνται με ένταση η ηθική, η επιστήμη και η δημοκρατική λογοδοσία».

James Faubion, Daniel Wikler, Frederick Keck

Οι περισσότεροι ομιλητές, καθότι ακαδημαϊκοί από αμερικανικά πανεπιστήμια, έμοιαζαν απολογητικοί, έως και συντετριμμένοι, αναφορικά με τον εκλεγμένο πρόεδρο των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ. Όπως χαρακτηριστικά είπε ο Daniel Wikler (Πανεπιστήμιο Harvard), «η δημοκρατία είναι υπό κατάληψη στη χώρα μου». Ο καθηγητής μίλησε για σωρεία ψεμάτων, με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος, προσπαθώντας να εντοπίσει και να επιλύσει ηθικά προβλήματα τον τομέα της υγείας. Έκανε διάκριση ανάμεσα σε παραπληροφόρηση που έρχεται κι από κυβερνητικές πηγές και επιδεινώνεται με τα social media και σε εσφαλμένη πληροφόρηση, η οποία αφορά πεποιθήσεις και μπορεί να έχει και έναν βαθμό ειλικρίνειας, με το παράδειγμα του αντιεμβολιαστικού κινήματος κατά την πανδημία. Αναφέρθηκε στο Global Heath 2050, την προσπάθεια μείωσης πρώιμων θανάτων μέχρι το 2050, η οποία παγώνει καθώς ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας είναι σε κρίση και η βοήθεια των ΗΠΑ αποσύρεται. Μίλησε για 104 θανάτους την ώρα και επισήμανε ότι, ενώ ο κόσμος γίνεται πιο υγιής και υπάρχει μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής, εξελίσσονται οι θεραπείες κλπ, ωστόσο από το 2024 ο κόσμος υποχωρεί με ταχύτητα και ανεβαίνει η αντι-επιστήμη.

Frederick Keck

Ο Frederic Keck (CNRS-Collège de France) μίλησε για τη σχέση εξουσίας και επιστήμης κάνοντας αναφορά στον σπουδαίο Γάλλο κοινωνιολόγο Levi-Strauss και τα ‘μαθήματα σοφίας από τρελές αγελάδες’. Αναφέρθηκε σε τρόπους διακυβέρνησης βασισμένους σε πρακτικές κυνηγιού, όπως και η καπιταλιστική κοινωνία – με πονηριά, επιθετική δραστηριότητα και αποπλάνηση του θύματος. Αυτή η «κυνηγετική εξουσία» είναι επικίνδυνη, γιατί ο κυνηγός είναι στο ίδιο επίπεδο με το θήραμα και οι ρόλοι μπορεί να αντιστραφούν. Πώς τα έμβια όντα μπορούν να καταστούν κυνηγετικά θηράματα και πώς οι επιστήμονες χρησιμοποιούν ζώντες για κατευνασμό απειλών, αναρωτήθηκε. Και πάλι χρησιμοποιήθηκε το παράδειγμα της πανδημίας και ιδιαίτερα η χρήση μη δημοκρατικών διαδικασιών και η δοκιμασία της δυνατότητας του πλήθους να συμμορφώνεται.

Χρειαζόμαστε τις επιστήμες και ιδιαίτερα τις κοινωνικές επιστήμες, για να δούμε γιατί οι άνθρωποι δεν εμπιστεύονται τις επιστήμες, παρατήρησε σχετικά ο Γάλλος καθηγητής Patrice Maniglier και στο σημείο αυτό δεν μπορούσα παρά να αναρωτηθώ για μια ακόμη φορά, γιατί ήταν τόσο σημαντικό να βγουν οι κοινωνικές επιστήμες από το σχολικό πρόγραμμα της χώρας μας.

Patrice Maniglier

Συναρπαστική και διαφωτιστική ήταν η ομιλία της Elaine Scarry (Πανεπιστήμιο Harvard), για την «θερμοπυρηνική μοναρχία» και την παγκόσμια πυρηνική αρχιτεκτονική. Όπως είπε χαρακτηριστικά η Scarry, «λόγω της αμερικανικής υπηκοότητάς μου είμαι συνένοχος σε ένα συνδυασμό των χειρότερων μορφών νοημοσύνης και βλακείας». Εξετάστηκε το γεγονός ότι τα πυρηνικά είναι ζήτημα απόφασης ενός ανθρώπου, του προέδρου των ΗΠΑ, που κατέχει και τους κωδικούς τους, γιατί αν έπρεπε να συνεδριάσουν οι συλλογικοί θεσμοί, όπως το κογκρέσο, θα χανόταν το πλεονέκτημα αιφνιδιασμού του αντιπάλου. Από την Scarry μάθαμε ότι ο Νίξον είχε σκεφτεί 4 φορές να πατήσει το κουμπί, ο Κλίντον είχε χάσει τους κωδικούς για πολλούς μήνες και το έκρυβε, ενώ ο Τζίμι Κάρτερ είχε δώσει τους κωδικούς μαζί με το σακάκι του στο καθαριστήριο.

Patrice Maniglier, Michael Hardt, Elaine Scarry

Για απενεργοποίηση και αφοπλισμό από πυρηνικά χρειάζονται μόνο λίγες ώρες. Αλλά ένας διακόπτης δεν θα απενεργοποιηθεί από μόνος του, εναπόκειται σ’ εμάς να δραστηριοποιηθούμε και να τον κλείσουμε, είπε η Scarry, ενώ επισήμανε και το τεράστιο ποσοστό στρατιωτικών βάσεων των ΗΠΑ σε ξένα εδάφη (800) σε σχέση με τον μονοψήφιο αριθμό της Κίνας και της Ρωσίας. Είναι ευθύνη σου να ξέρεις τι κάνει η χώρα σου, τόνισε. Δεν έχουμε λόγο εμείς οι Αμερικανοί για το πόσους θα σκοτώσει η χώρα μας κάθε χρόνο, είπε χαρακτηριστικά, σημειώνοντας ότι είμαστε μάρτυρες του θανάτου μιας μορφής φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Ο Michael Hardt (Πανεπιστήμιο Duke) έκανε λόγο για παγκόσμια άνοδο πολεμικών πρακτικών και λογικών και αντίστοιχη μείωση των δημοκρατικών κοινωνικών δομών, την ίδια στιγμή που οι προηγμένες τεχνολογίες συνδέονται με παραγωγή όπλων και πολέμους. Αναφερόμενος κι εκείνος στον Τραμπ, χαρακτήρισε τη διακυβέρνησή του ως «εργοστάσιο αυταρχικών μεθόδων», κάνοντας αναφορά στους τομείς του συνταγματικού δικαίου που πλήττονται – αν και, όπως δικαίως υπενθύμισε, ήταν κι από μόνες τους αντιδημοκρατικές: (βλ. το σύστημα των εκλεκτόρων της γερουσίας, την ισοβιότητα των δικαστών κλπ).Έκανε επίσης λόγο για τις παράνομες απολύσεις υπαλλήλων, τις παράνομες απελάσεις και τη διακοπή χρηματοδότησης σε πολλούς τομείς. «Παρατημένη αποδοχή» είναι ο όρος που χρησιμοποίησε ο Hardt και που σε πολλούς μας ακούστηκε οικεία κατάσταση: Η αποδοχή ότι ‘πράττουν ενάντια στο νόμο, αλλά μπορούν να το κάνουν’.

Η κανονικοποίηση των απειλών είναι άλλη μια οικεία κατάσταση: η ρευστότητα του παγκόσμιου χάρτη, οι κατακτητικές διαθέσεις των ισχυρών, η αύξηση της βίας εις βάρος της συναίνεσης. Παράλληλα υπονομεύεται η ήπια ισχύς των ΗΠΑ, αφού εδώ και 75 χρόνια οι αλλοδαποί φοιτητές στη Αμερική υπήρξαν σημαντικός συντελεστής της αμερικανικής ηγεμονίας και πολλοί από τους ηγέτες ξένων χωρών είναι απόφοιτοι αμερικανικών πανεπιστημίων. Η δημοκρατία θέλει δουλειά και δράση και όχι απλά άμυνα, κατέληξε προτείνοντας δύο τρόπους επανεπινόησης της Δημοκρατίας: τις συμμετοχικές πρακτικές και τα δημοκρατικά κινήματα αφενός και τον περιφερειακό διεθνισμό αφετέρου, τη διασύνδεση δηλαδή των κινημάτων στον κόσμο.

Σε αυτό το μήκος κύματος κινήθηκε και η εισήγηση του Timothy Campbell (Πανεπιστήμιο Cornell), που μίλησε για στρατηγικό ακτιβισμό και διάσωση των αξιών, ενώ τόνισε ότι η πολιτική της υγείας και της ευημερίας προηγείται της βιοπολιτικής, γιατί έθεσε το στόχο της πολιτικής εξουσίας στην ευημερία και μετά στην φροντίδα του εαυτού. Το δημοκρατικό αυτό αγαθό δεν πρέπει απλά να αναμένεται από τη «σοφή» κυβέρνηση, αλλά να επιδιώκεται με παρεμβάσεις και ενέργειες. Στην «ανοσοδημοκρατία» ο πολίτης δίνει βάση μόνο στη δική του ασφάλεια. Οι άνθρωποι μπορεί να κυβερνώνται ως αντικείμενα, είπε. Υπάρχουν ζωές που ευνοούνται και άλλες που απαγορεύονται. Ο Campbell μίλησε για επαναπροσδιορισμό της δημοκρατίας ώστε να υπάρχει αντίσταση στην αντικειμενοποίηση των ανθρώπων.

Ο Δημήτρης Γιατρομανωλάκης (Πανεπιστήμιο Johns Hopkins) εστίασε στον νόμο, ως βασιλέα των πάντων, βάσει της αρχαίας πινδαρικής ρήσης «Ο νόμος ως βασιλιάς όλων, θνητών και αθανάτων, καθιστά δίκαιο εκείνο που είναι πιο βίαιο, με το υπέρτατο χέρι», αλλά και στην καταγωγή της βιοπολιτικής ως προνόμιο πολιτικής κυριαρχίας. Μίλησε για μορφές κρατικής εξουσίας και πολιτικής κυριαρχίας, τη δυνατότητα του δήμου να ασκεί κυριαρχία και έλεγχο και την εκτροπή της κρατικής εξουσίας, όταν ο δήμος έχει αποδυναμωθεί. Υποστήριξε ότι η μετατόπιση της εξουσίας από το πολιτικό στο οικονομικό και στο τεχνοεπιστημονικό πλαίσιο στις σύγχρονες δημοκρατίες συνιστά τη λεπτότερη, άρα και πιο ύπουλη μορφή βίας στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες. Μίλησε για το ψηφιακό, τεχνολογικό στοιχείο που ανέτρεψε το πολιτικο-κοινωνικό στοιχείο, ενώ ο δήμος δεν έχει πια λόγο στην τεχνολογία, όπως επιβάλλεται και υποχωρεί μπροστά στη ‘δικαιοσύνη του ισχυρού’. Η φύση των δεδομένων που καθόρισαν την αυτοαντίληψη και την ανθρώπινη υπόσταση αυτή τη στιγμή είναι αντικείμενο ψηφιακού πειραματισμού, είπε, ενώ επισήμανε τη διάκριση μεταξύ ζωής και βίου.

Δημήτρης Γιατρομανωλάκης

Στην εισήγησή του Αντιβιοπολιτική και βιοαυτολογία, ο James Faubion (Πανεπιστήμιο Rice) εισήγαγε το τρίγωνο υγεία-ποιότητα ζωής-ασφάλεια και τη διαταραχή του και εστίασε στην προσωπική ευθύνη όχι ως υποχρέωση αλλά ως αρετή.. Το Χιούστον, είπε, διεξάγει τις μεγαλύτερες ιατρικές έρευνες στον πλανήτη με έσοδα 25 δις και δωρεές. Ωστόσο η ιατρική επιστήμη παραμένει δευτερεύουσα, ευάλωτη στην κριτική, ενώ η διατήρηση της ποιότητας ζωής εξασθενεί στις ΗΠΑ. Ο Faubion ανέφερε μεταξύ άλλων  ότι το 2023 η αγορά συμπληρωμάτων διατροφής στις ΗΠΑ είχε έσοδα 58 δις δολάρια που αναμένεται να φτάσουν τα 286 δις παγκοσμίως. Είμαστε πλάσματα της κοινωνικοποίησής μας, τόνισε, ενώ η ελεύθερη επιλογή του ψηφοφόρου είναι φαντασία του Διαφωτισμού. Η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, ότι όλοι γεννιούνται ίσοι και έχουν δικαίωμα στην επιδίωξη της ευτυχίας είναι ένας ευφημισμός. Η δημοκρατία άλλωστε, όταν γράφτηκε η διακήρυξη, αναφερόταν σε άρρενες ιδιοκτήτες, ούτε σκλάβους, ούτε γυναίκες. Είναι γελοίο να σκεφτόμαστε ότι η χώρα μας βασίζεται σε ισότητα ευκαιριών, τόνισε. Όλα εξαρτώνται από τους οικονομικούς πόρους και τη συμμετοχή στην αγορά. Η δημοκρατία είναι γεμάτη αποκλεισμούς και εξαιρέσεις. Τέλος, αναφέρθηκε στη σημερινή κατάσταση του σκεπτικισμού, της έλλειψης διανόησης, της τεχνολογικής εξουσίας, της επίθεσης κατά των πανεπιστημίων.

James Faubion, Didier Fassin

Για τον ελέφαντα στο δωμάτιο μίλησε τελικά ο Didier Fassin (Collège de France), η πρώτη μετάφραση του βιβλίου του οποίου «Για Τη Συναίνεση Στον Αφανισμό Της Γάζας» έγινε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Πόλις. Μίλησε λοιπόν για την πολιτική ζωής, το πώς αντιμετωπίζονται οι ζωές από την κοινωνία και το κρίσιμο ερώτημα της ισότητας ή μη της ζωής με αφορμή τους νεκρούς στη Γάζα. Αναφορά έγινε στην Χάνα Άρεντ που διέκρινε τη ζωή στη βιολογική (το διάστημα μεταξύ γέννησης και θανάτου) και στη βιογραφική (τα γεγονότα της ζωής, την Ιστορία). Ο Didier μίλησε με αριθμούς για να κάνει πιο κατανοητή τη (δυσ-) αναλογία: Σύμφωνα με την ισραηλινή οργάνωση B’Tselem, το 2008 η αναλογία αμάχων θυμάτων ήταν 255 (Παλαιστίνη) έναντι 1 (Ισραήλ) και το ίδιο περίπου το 2014, ενώ η αναλογία παιδιών θυμάτων ήταν 551: 1. Σήμερα μιλάμε για 58.000 θύματα στη Γάζα, αλλά ο αριθμός είναι τελικά μεγαλύτερος, γιατί ο αριθμός αφορά μόνο τα πτώματα που βρέθηκαν και που αναγνωρίστηκαν, ενώ δεν προσμετρώνται οι έμμεσοι θάνατοι από υποσιτισμό, ασθένειες κλπ-θάνατοι που βάσει έρευνας στις ΗΠΑ, είναι τετραπλάσιοι από τους άμεσους θανάτους. Ο καθηγητής μίλησε για πρωτοφανή δυσαναλογία, για την αμφισβήτηση ζωής και θανάτου, για αναλωσιμότητα.

Μίλησε όμως και μέσα από το λόγο Παλαιστίνιων λογοτεχνών και ποιητών, όπως οι Shorouq Mohammed Doghmosh, Mosab Abu Toha, Mourid Barghouti και Ni’ma Hassan, καθώς τα ποιήματα εκπροσωπούν το μόνο βήμα έκφρασης των παλαιστινίων για τη ζωή και το θάνατό τους. «Στην απελπισία μου θυμάμαι ότι υπάρχει ζωή μετά το θάνατο. Αλλά υπάρχει ζωή πριν;», διάβασε χαρακτηριστικά. Μίλησε για ακρωτηριασμούς, συλλήψεις, θανάτους, φυλακίσεις χωρίς λόγο και χωρίς τιμωρία. Για μόνιμη επιτήρηση, επιθέσεις από drones, συνεχή βουή, ψέκασμα με λύματα που φέρνουν αποφορά στους τοίχους. Για ανθρώπους που ρισκάρουν τη ζωή τους για να δείξουν τι συμβαίνει στην πραγματικότητα, αλλά οι ειδήσεις αυτές ποτέ δεν φτάνουν στο κοινό, από το φόβο μην κατηγορηθούν τα ΜΜΕ ή οι οργανισμοί ως αντισημιτικά. Για την απομάκρυνση φορτισμένων λέξεων σε ρεπορτάζ (σφαγή, αιματοχυσία, αποτρόπαιο, γενοκτονία, κατοχή, κλπ). Όλα αυτά, τόνισε, αποτελούν μια ακραία μορφή βιοπολιτικής εξουσίας με καταστροφικές συνέπειες.

Αυτή η πολιτική των άνισων ζωών έχει αφήσει τη Δύση όχι απλά αδιάφορη, αλλά συναινούσα και υποστηρίζοντας με εξοπλισμό, αλλά και δαιμονοποιώντας συχνά την Παλαιστίνη, την ίδια στιγμή που ισραηλινός διανοητής αναρωτήθηκε, γιατί οι Παλαιστίνιοι πρέπει να πληρώσουν για τα χίλια χρόνια διώξεων των εβραίων από τους ευρωπαίους.

Στους Διαλόγους έγινε τέλος λόγος για το αυξανόμενο χάσμα μεταξύ πλούσιων χωρών και υπόλοιπου κόσμου και τονίστηκε ότι ο παγκόσμιος νότος πρέπει να είναι στο τραπέζι.