ΣΑΒΒΑΤΟ
27
ΑΠΡΙΛΙΟΥ
Η Χαιρώνεια τοποθετείται στη Στερεά Ελλάδα, 13.5 χλμ. από τη Λιβαδειά, και οφείλει την ονομασία της στον μυθικό οικιστή Χαίρωνα, γιο του Απόλλωνα και της Θηρούς. Η πόλη, της οποίας η κατοίκηση ανάγεται στους νεολιθικούς χρόνους, για χιλιετίες, υπήρξε το σημαντικότερο πέρασμα για τη Βόρεια και Δυτική Ελλάδα, καθώς και το Μαντείο των Δελφών. Από τη μυκηναϊκή περίοδο έως τον 4ο αι. π.Χ. θα γνωρίσει ελάχιστα διαστήματα ανεξαρτησίας, ενώ κατά τη ρωμαϊκή περίοδο θα ανθίσει ως παραγωγός αρωματικών ελαίων. Ο καταστροφικός σεισμός του 551 μ.Χ. θα “επικυρώσει” την παρακμή της, η οποία και είχε αρχίσει να συντελείται από την ύστερη αρχαιότητα. Κατά τη Φραγκοκρατία και την Τουρκοκρατία έχει καταντήσει, πλέον, μια ασήμαντη πολίχνη. Από το 2011 αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Λιβαδειάς, με τον σύγχρονο οικισμό να βρίσκεται στην ίδια θέση με την ομώνυμη αρχαία πόλη.
Το τόσο χαρακτηριστικό και γνώριμο, ωστόσο, τοπίο της Βοιωτίας, με τις αχανείς, καταπράσινες πεδιάδες, «κρύβει», στο παρελθόν του, ένα συναρπαστικό όσο και καθοριστικής σημασίας ιστορικό γεγονός. Η Χαιρώνεια, η οποία έμελλε να γίνει γνωστή ως τόπος σημαντικών μαχών που σφράγισαν τη μοίρα του ελληνικού κόσμου, αποτέλεσε, το 338 π.Χ., το πεδίο σύγκρουσης μεταξύ του Μακεδόνα Βασιλέα Φιλίππου και της συνασπισμένης στρατιάς των νότιων Ελλήνων, υπό την αρχηγία -επισήμως- της Θήβας και ουσιαστικά της -ξεπεσμένης πλέον- Αθήνας και του Δημοσθένη.
Σε αυτή τη μάχη-ορόσημο για την ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, που σήμανε το τέλος της κυριαρχίας της παλιάς ελληνικής πόλης-κράτους, ανοίγοντας τον δρόμο για τη δημιουργία των μεγάλων ελληνιστικών βασιλείων, θα εστιάσει η νέα αρχαιολογική έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο», η οποία θα πραγματοποιηθεί, στο Μέγαρο Σταθάτου, από τις 14 Δεκεμβρίου 2023 έως τις 31 Μαρτίου 2024, υπό την επιμέλεια των Δρων Παναγιώτη Ιωσήφ και Ιωάννη Φάππα.
Εμείς, με αφορμή το γεγονός, βρεθήκαμε με το ΜΚΤ, στη Χαιρώνεια, τον τόπο όπου εκτυλίχθηκε η σημαντική αυτή μάχη, για να πάρουμε μια “πρόγευση” της νέας έκθεσης και του ιστορικού της πλαισίου.
Χάλκινο αγαλματίδιο έφιππου Αλεξάνδρου που εφορμά κατά των εχθρών του. Χρονολογείται στα 1780 και μιμείται αντίστοιχο έργο στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης. Μουσείο Φιλελληνισμού, Αθήνα.
Στη μάχη, αν και οι νότιοι Έλληνες πιθανολογείται πως διέθεταν μια ελαφριά αριθμητική υπεροχή, ωστόσο, η εξαιρετική συνοχή και οργάνωση του μακεδονικού στρατού και ο ευφυής στρατηγικός νους του Φιλίππου επέφεραν την αδιαμφισβήτητη επικράτηση των Μακεδόνων. Οι τελευταίοι αναδείχθηκαν οριστικά σε κυρίαρχη δύναμη της Ελλάδας και της Ανατολικής Μεσογείου, με τον 18χρονό, τότε, Αλέξανδρο, να εισέρχεται δυναμικά στη διεθνή πολιτική και στρατιωτική σκηνή, συμβάλλοντας αποφασιστικά, ως επικεφαλής του Ιππικού, στην ήττα του περίφημου Ιερού Λόχου των Θηβαίων.
Από το 1830 η Μάχη της Χαιρώνειας απέκτησε συμβολική διάσταση για το τότε νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Αρχικά, όπως μάς επισήμανε, κατά τη διάρκεια της παραμονής μας στη Χαιρώνεια, ο ένας εκ των επιμελητών της έκθεσης, Δρ. Παναγιώτης Ιωσήφ, Μάχη της Χαιρώνειας θεωρούνταν ως «ο πόλεμος απέναντι στον κατακτητή που είχε καταλύσει την ελευθερία των Ελλήνων», ενώ αργότερα, όταν οι βλέψεις της Ελλάδας στράφηκαν προς τους ελληνόφωνους πληθυσμούς της Μακεδονίας, το εθνικό αφήγημα αλλάζει παρουσιάζοντας τους Φίλιππο και Αλέξανδρο ως τους «συνεχιστές που φτάνουν τον ελληνικό πολιτισμό στο αποκορύφωμα του».
Έμβλημα από πυθμένα πήλινου αγγείου του 3ου αι. μ.Χ. με προτομή γενειοφόρου και θωρακοφόρου Φιλίππου Β΄. Μιμείται τον τύπου του Φιλίππου όπως διαμορφώθηκε από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες της εποχής. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, ΝΓ0503.
Σήμερα, στη Χαιρώνεια, ο επισκέπτης θα συναντήσει δύο μνημεία, ενθύμια της ιστορικής αυτής μάχης. Το πρώτο, ο «Λέων της Χαιρώνειας», στο σημείο όπου θάφτηκαν, τιμώμενοι ως «πολίται», οι Θηβαίοι του Ιερού Λόχου, δίπλα ακριβώς από το Αρχαιολογικό Μουσείο. Το πρωτότυπο χρονολογείται γύρω στο 316 π.Χ., όταν και ο Κάσσανδρος, ένας εκ των διαδόχων του Αλεξάνδρου, επανίδρυσε την πόλη της Θήβας και θέλησε να τιμήσει το παρελθόν της.
Το 1878-1789, ο Παναγιώτης Σταματάκης άρχισε να σκάβει εκεί με εντολή της Αρχαιολογικής Εταιρείας, εν όψει της αναστήλωσης που είχε ήδη δρομολογηθεί. Στα ημερολόγια του, τα οποία εκδόθηκαν το 2022, καταγράφει με εξαιρετική μεθοδικότητα όλες τις λεπτομέρειες της ανασκαφής.
Το σημερινό μνημείο αποτελεί μια «επανερμηνεία» των αρχών του 20ου αιώνα, με την αναστήλωση να ολοκληρώνεται το 1904, υπό την εποπτεία του αρχαιολόγου Γεώργιου Σωτηριάδη και τη συνδρομή του γλύπτη Λάζαρου Σώχου, με σύγχρονες προσθήκες στα εννιά διασωθέντα κομμάτια του πρωτότυπου. Αποτελείται από ένα μεγαλοπρεπές λίθινο λιοντάρι, ύψους 5.70-5.80μ., σύμβολο της ανδρείας των πεσόντων, πάνω σε μια βάση ύψους τριών μέτρων.
Το στήσιμο του Λέοντα δεν είναι τυχαίο. Έχει τοποθετηθεί με τέτοιον τρόπο ώστε να έχει το βλέμμα στραμμένο στο δεύτερο μνημείο της περιοχής που σχετίζεται με τη Μάχη της Χαιρώνειας, το «Πολυάνδριον των Μακεδόνων». Η ανασκαφή του “Τύμβου”, στον οποίον είχαν θαφτεί οι 500 περίπου πεσόντες της άλλης πλευράς, πραγματοποιήθηκε το 1902-1903 από τον Γεώργιο Σωτηριάδη. Η θέση του τύμβου σήμερα -αν και καλύφθηκε με Κυπαρίσσια- είναι ορατή έως τις μέρες μας.
Ευρήματα από τις ανασκαφές των δύο μνημείων μπορεί να δει κανείς στον προθάλαμο του Αρχαιολογικού Μουσείου της Χαιρώνειας, ο οποίος είναι αφιερωμένος στην ιστορική φυσιογνωμία της ευρύτερης περιοχής ως το «θέατρο» ορισμένων από τις κρισιμότερες πολεμικές συρράξεις της αρχαιότητας. Στη δεξιά και την αριστερή προθήκη βρίσκονται όπλα, αγγεία και μικροαντικείμενα από τους τύμβους των πεσόντων Μακεδόνων και των 300 Θηβαίων Ιερολοχιτών αντίστοιχα.
«Ο Λέων της Χαιρώνειας» | Φωτογραφία: Αριστούλα Ζαχαρίου
Η έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο», στο Μέγαρο Σταθάτου του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, η οποία εγκαινιάζει τη νέα σειρά αρχαιολογικών εκθέσεων, «Ιστορίες ανθρώπων», θα έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα και μια αρκετά αισθητηριακή προσέγγιση που θα της επιτρέπει μέσα από γραπτές πηγές και αρχαιολογικά αντικείμενα -άγνωστα έως σήμερα όχι μόνο στο ευρύ κοινό αλλά και σχεδόν σε όλη την αρχαιολογική κοινότητα- να τεκμηριώσει οπτικά και ερευνητικά το ιστορικό γεγονός που επικύρωσε τη μετάβαση από την κλασική στην ελληνιστική περίοδο και αποτέλεσε το «Βάπτισμα του Πυρός» για την μετέπειτα πορεία ενός χαρισματικού βασιλιά και στρατηλάτη.
Μέσα από περίπου 260 αντικείμενα, τα οποία θα προέρχονται από 25 ελληνικά μουσεία, 2 μουσεία του εξωτερικού και 4 ιδιωτικές συλλογές, θα εξετάσει τους δύο κόσμους που συγκρούστηκαν, δημιουργώντας τη μαγιά για τον νέο ελληνιστικό κόσμο που γεννήθηκε την επαύριον της ιστορικής μάχης, αλλάζοντας τον ρου της ιστορίας, επιτρέποντας μάς να «αγγίξουμε» αρχαιολογικά τον Αλέξανδρο, όσο ποτέ και πουθενά αλλού στον τόπο και τον χρόνο.
«Πρόθεση μας δεν είναι να υπογραμμίσουμε μόνο τη σημασία της μάχης, ούτε να την παρουσιάσουμε ως κάτι το ρομαντικό, ηρωικό, το μνημειώδες», μας εξηγεί ο Δρ. Παναγιώτης Ιωσήφ, «Θέλουμε όμως να δείξουμε πώς ήταν πραγματικά μια μάχη στην αρχαιότητα. Τίποτε περισσότερο από ένα σφαγείο», ενώ συμπλήρωσε πως στο ΜΚΤ «επιθυμούμε μέσα από τη σκηνογραφία της έκθεσης να επιτρέψουμε στον επισκέπτη να αισθανθεί ποια ήταν αυτή ακριβώς η κατάσταση που βίωναν αυτοί οι άνθρωποι στο πεδίο της μάχης».
Τα όσα ακούσαμε δια στόματος Δρος. Παναγιώτης Ιωσήφ κατά την παραμονή μας στη Χαιρώνεια για την τακτική του Φιλίππου στο πεδίο της μάχης, την εντυπωσιακή εκπαίδευση και πειθαρχία των Μακεδόνων Στρατιωτών, τον τρόπο που πολεμούσαν τότε, τη βιαιότητα της σύγκρουσης, την ποιοτική διαφορά των δύο στρατών, τον σεβασμό που επέδειξε ο Μακεδόνας Βασιλιάς προς τους νεκρούς Ιερολοχίτες και τόσα πολλά ακόμη, μάς έκαναν να ανυπομονούμε για το τι καινούριο θα ανακαλύψουμε για τη Χαιρώνεια μέσα από τη νέα έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.
