Phyllida Loyd: Ποιά είναι η σκηνοθέτρια – φαινόμενο στο Rolex Arts Festival

Όταν το 2012 η Plyllida Loyd ανέβαζε τον «Ιούλιο Καίσαρα» του Σαίξπηρ στις φυλακές HM Prison Holloway, μ’ έναν αποκλειστικά γυναικείο θίασο σε ανδρικούς ρόλους, η ιδέα αξιολογούνταν από κάποιους ως «πρωτοποριακή»· και ίσως μόνο η φεμινιστική ‘πτέρυγα’ του αγγλικού θεάτρου αντιδρούσε με κάποια θέρμη. Μέχρι να ολοκληρώσει την τριλογία της πάνω στον Σαίξπηρ (ακολούθησαν ο «Ερρίκος ο Δ΄» και η «Τρικυμία»), και πάλι με γυναικεία διανομή και πάλι με ‘σκηνικό’ γυναικεία σωφρονιστικά ιδρύματα, είχαν μεσολαβήσει άλλα πέντε χρόνια και πολλές ακόμα βρετανικές παραγωγές όπου κλασικοί ανδρικοί ρόλοι ερμηνεύονταν από γυναίκες πρωταγωνίστριες. Η Phyllida Loyd είχε, προφανώς, γονιμοποιήσει ένα σοβαρό διάλογο.

Φυσικά, και δεν ήταν η πρώτη φορά όπου γυναίκες ηθοποιοί επιχειρούσαν σε ανδρικούς σαιξπηρικούς ρόλους· αλλά ήταν η πρώτη φορά που αυτό συνέβαινε ως μια πολιτική χειρονομία, θέτοντας δημόσια ένα κρίσιμο ζήτημα: Έχουν ευκαιρίες εργασίας οι γυναίκες στην θεατρική σκηνή; Καθόλου περίεργο που η Loyd, αν και ήδη μετρούσε 30 χρόνια εμπειρίας στα αγγλικά πολιτιστικά δρώμενα, εκτίνασε τη φήμη της διεθνώς. Είναι αυτή η χειρονομία που την φέρνει σε λίγες ημέρες και στην Αθήνα, καλεσμένη του Rolex Arts Festival.

Πλάνο από τον “Ιούλιο Καίσαρα” στις φυλακές HM Prison Holloway. @Helen Maybanks.

Στην πραγματικότητα, η Phyllida Loyd επέμενε σ’ έναν δρόμο που είχε πάρει από νωρίς. «Είχα σοκαριστεί που οι γυναίκες, στον πραγματικό κόσμο του θεάτρου, συμβιβάζονταν με μικρούς ρόλους. Σκεφτόμουν, Θεέ μου, πρέπει να μπούμε ξανά στη δουλειά. Να ξανανιώσουμε πως είναι να μην γευόμαστε μια λεπτή φέτα από το κέικ, αλλά τουλάχιστον το μισό γλυκό». Η ιδέα της τριλογίας γεννήθηκε όταν η Βρετανίδα σκηνοθέτρια συζητούσε με μιαν από τις ηθοποιούς της, την Harriet Walter, πρωταγωνίστρια σ’ όλη την σαιξπηρική τριλογία. «Συζητούσαμε γι’ αυτό που απασχολεί τις περισσότερες γυναίκες της δουλειάς μας: Για τις ελάχιστες πιθανότητες να εργαστούν αν δεν βρίσκονται στην κατάλληλη ηλικία και δεν έχουν το κατάλληλο σώμα, την προφορά, την καταγωγή κ.ο.κ.» θυμάται η Walter.

Η επιλογή του Σαίξπηρ δεν ήταν τυχαία. Η Phyllida Loyd ήθελε να υπερτονίσει πως ένας συγγραφέας – έμβλημα για την αγγλική κουλτούρα και την παγκόσμια λογοτεχνία, τελικά εξαιρούσε χιλιάδες φωνές από το έργο του. Προερχόταν φυσικά από μιαν άλλη εποχή. «Κι αυτή η εξαίρεση γεννάει ένα θυμό που ολοένα και εξεγείρει πολλούς καλλιτέχνες και πολιτικούς, όχι μόνο γυναίκες, αλλά και άνδρες» συνεχίζει η Harriet.

“Θέλω να μιλήσουμε για το ποιος δύναται να διαχειρίζεται τους θησαυρούς μας και τι συμβαίνει όταν τους παραχωρείς στις πιο αδύναμες, αόρατες υπάρξεις της κοινωνίας μας. Είναι σαν να ακούς την ίδια σύνθεση, εκτελεσμένη από διαφορετικά μουσικά όργανα” λέει η Phyllida Loyd για την τριλογία του Σαίξπηρ στις φυλακές.

Βεβαίως, η Loyd σπεύδει να ξεκαθαρίσει πως δεν κάνει θέατρο για να υπερασπιστεί τις αξίες του φεμινιστικού τόξου. Ανέθεσε, καταρχάς, ανδρικούς ρόλους σε γυναίκες ηθοποιούς γιατί θεώρησε πως ταυτίζονταν με τους ήρωες του Σαίξπηρ. «Μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι πολλοί καταξιωμένοι Βρετανοί ηθοποιοί που είδαν τις παραστάσεις μας, θεώρησαν πως η Harriet ήταν μια πολύ καλύτερη εκδοχή του Βρούτου (του ρόλου που υποδυόταν στον «Ιούλιο Καίσαρα») από ότι οι ίδιοι όταν τον ερμήνευσαν. Πράγματι, έχω έναν προσανατολισμό σε φεμινιστικά ζητήματα, με την έννοια ότι ερευνώ ποιοι έχουν πρόσβαση στις πράξεις της τέχνης μας. Θέλω να μιλήσουμε για το ποιος δύναται να διαχειρίζεται τους θησαυρούς μας και τι συμβαίνει όταν τους παραχωρείς στις πιο αδύναμες, αόρατες υπάρξεις της κοινωνίας μας. Είναι σαν να ακούς την ίδια σύνθεση, εκτελεσμένη από διαφορετικά μουσικά όργανα» τονίζει – σχολιάζοντας όχι μόνο την απόφαση της για έναν αποκλειστικά γυναικείο θίασο, αλλά και την συμμετοχή πρώην κρατουμένων γυναικών σε αυτόν.

Ήταν σαφές πως η Βρετανίδα δημιουργός στόχευε να αναζωογονήσει τον Σαίξπηρ μέσα από σύγχρονα κοινωνικά αιτήματα. Γι’ αυτό και πριν αρχίσει να δουλεύει πάνω στην τριλογία, είχε οργανώσει εργαστήρια με το πολιτικά ενεργό θεατρικό σχήμα, Clean Break που συμπεριελάμβανε στις παραστάσεις του γυναίκες από σωφρονιστικά ιδρύματα. «Θυμάμαι πως, μετά από μερικές εβδομάδες, όπου μελετούσαμε τον Ιούλιο Καίσαρα οι γυναίκες αυτές μου είπαν πως ‘το έργο είναι το καταλληλότερο για εμάς. Πιστεύω ότι μοιράζονταν κοινές ανησυχίες με αυτές του Βρούτου και του Κάσιου: Της ελευθερίας και της δικαιοσύνης».

«Στις γυναικείες φυλακές της Βρετανίας, μόλις το 15% των γυναικών έχουν διαπράξει εν ψυχρώ εγκλήματα. Περισσότερες από τις μισές βρίσκονται εκεί γιατί υπήρξαν θύματα ενδοοικογενειακής κακοποίησης. Αυτή είναι, εν μέρει, η ιστορία μου. Γιατί, επιτέλους, ανταπέδωσα». Αυτά είναι τα πρώτα λόγια που ακούγονται στον «Ιούλιο Καίσαρα», από μια εκ των πρωταγωνιστριών του. Εκεί, βέβαια, το βασίλειο  του αυτοκράτορα είναι μια φυλακή.

Η πολύχρονη έρευνα και εργασία στις φυλακές ήταν η αφορμή της τελευταίας ταινίας της Phyllida Loyd με τίτλο «Herself»: Μια γυναίκα που κακοποιείται βάναυσα από τον άνδρα της έχει εκπαιδεύσει τα παιδιά της να αποδράσουν και να ζητήσουν βοήθεια από τους γείτονες όταν τα πράγματα βρεθούν εκτός ελέγχου. Σε σενάριο της Ιρλανδής ηθοποιού Clare Dunne (που συμμετείχε στο project του Σαίξπηρ) και η οποία υποδύεται τον ρόλο της κακοποιημένης συζύγου, το «Herself» είναι το τελευταίο δείγμα δουλειάς της Loyd στην προσπάθεια της να βάλει τις γυναίκες στο επίκεντρο. Είναι, ωστόσο, το λιγότερο γνωστό.

Κάπου στα τέλη της δεκαετίας των zeros η Phyllida Loyd μπαίνει απρόσμενα στο Χόλυγουντ και μάλιστα με μια τις εμπορικότερες ταινίες του αγγλικού σινεμά, το «Mamma Mia!» (που είχε κάνει ταμείο 600 εκατομμυρίων δολαρίων διεθνώς). Είχαν περάσει, σχεδόν, 10 χρόνια από την σκηνοθεσία της στο ομώνυμο θεατρικό μιούζικαλ που έγινε sold out στο West End και στο Broadway όταν της προτάθηκε να κάνει το μεγάλο βήμα: Να σκηνοθετήσει και την κινηματογραφική μεταφορά του με πρωταγωνίστρια την Meryl Streep. Κι αυτό που, τελικά, αποδείχθηκε ένα feel good blockbuster, για την Loyd δεν ήταν τίποτα λιγότερο από μια ιστορία γυναικείας φιλίας και προσωπικής απελευθέρωσης μιας ομάδας γυναικών· μια ιστορία που το γυναικείο κοινό της μέσης ηλικίας, σταθερά αγνοημένο και αυτό, λάτρεψε μονομιάς. Τι κι αν είχαν πέσει στο τραπέζι ονόματα Αμερικανών σκηνοθετών πρώτης γραμμής για να το αναλάβουν; Η Loyd δέχθηκε την πρόκληση. Ήταν δε, η πρώτη φορά που συνειδητοποιούσε τι σημαίνει «γυναίκα σκηνοθέτις». «Στα γυρίσματα άκουγα τους τεχνικούς να χαιρετούν ο ένας τον άλλον λέγοντας ‘καλημέρα, κύριε’, ‘καλημέρα αρχηγέ’. Κανείς δεν απευθυνόταν σε μένα γιατί μάλλον δεν είχε τις λέξεις. Πέρασαν δύο εβδομάδες γυρισμάτων για να ακούσω από τον υπεύθυνο τεχνικό για τα φώτα ένα ‘καλημέρα κυρία’. Τότε κατάλαβα πως μόλις είχα φτάσει». Στην προσπάθεια προσαρμογής την βοήθησε και η Meryl Streep. «Προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε ένα λιγότερο πατριαρχικό περιβάλλον. Να έχουμε περισσότερες αγκαλιές και λιγότερους στρατιωτικούς χαιρετισμούς!» λέει.

H Meryl Streep στην “Σιδηρά κυρία” φεύγει με ένα ακόμα Όσκαρ Α΄ Γυναικείου Ρόλου.

Φαίνεται πως τα κατάφερε. Εξάλλου, η ίδια πιστεύει πως η σκηνοθεσία είναι ένα επάγγελμα πλασμένο για τη γυναίκα αφού έχει το χάρισμα να συνεργάζεται αρμονικά, να ακούει και να διαβάζει τις αποχρώσεις των πραγμάτων. Η συνεργάτιδα της, ηθοποιός Harriet Walter εκτιμά πως «πάνω από όλα αυτό που την χαρακτηρίζει είναι το θάρρος. Θα έλεγα πως είναι η βασική της αρετή». «Το θάρρος μέσα μας είναι ανάλογο με το φόβο. Το να έχεις φαντασία και να νιώθεις άφοβος, δεν σε κάνει θαρραλέο. Η Phyllida έχει περίσσευμα φαντασίας, ξέρει τι πρόκειται να αντιμετωπίσει και παρόλα αυτά συνεχίζει· αυτό είναι το γνήσιο θάρρος, κατά τη γνώμη μου».

Μετά την τεράστια αποδοχή του «Mamma Mia!» η Βρετανίδα σκηνοθέτρια προσγειώθηκε στα αμερικανικά studios. Κι έτσι μόλις τρία χρόνια αργότερα, θα αναλάμβανε τη σκηνοθεσία της «Σιδηράς κυρίας», του πορτρέτου της Μάργκρετ Θάτσερ που θα χάριζε στην Meryl Streep ένα ακόμα βραβείο ‘Οσκαρ. Ακόμα κι αν κανείς κρίνει την Θάτσερ ως την πιο ασυμβίβαστη φιγούρα που βρέθηκε στην εξουσία της νεότερης Αγγλίας, θριαμβική εκπρόσωπο της λιτότητας που συνέθλιβε την εργατική τάξη της χώρας, η Loyd βρισκόταν και πάλι στο αγαπημένο της τερέν: Μιλούσε για την ιστορία μιας (κι όχι τυχαίας) γυναίκας. Μιας γυναίκας που συγκρινόταν σε δύναμη με την βασίλισσα Ελισάβετ την Α’.

Μετά από δύο back to back hits, στο απόγειο της καριέρας της, όπως πολλοί νόμιζαν, η Loyd κάνει παύση και ξαναγυρίζει στο θέατρο. «Ήταν πάντα πολύ επιλεκτική. Ακόμα κι όταν νέα, άγνωστη και φτωχή δεχόταν να δουλέψει για project, μόνο αν πίστευε ότι ήταν τα σωστά για εκείνη» εξηγεί ο παλιός της συνεργάτης Nickolas Payne. Εξάλλου, με θέατρο είχε ανατραφεί. Οικότροφος ενός ιδιωτικού καλλιτεχνικού σχολείου θηλέων, του Lawnside, μαθήτευσε στην γνώση πως η τέχνη προηγείται των πάντων, «ακόμα και των μαθηματικών». Έχει, ακόμα, αναμνήσεις από την εποχή που η ίδια και οι συμμαθήτριες της χόρευαν στα πρότυπα της διδασκαλίας της Ισιδώρας Ντάνκαν στο πλαίσιο των μαθημάτων τους.

Όπως έχει πει η σπουδαία Αγγλίδα ηθοποιός Fiona Show η Phylida Loyd «έχει το απαράμιλλο ταλέντο του παιχνιδιού, ανακατεμένου με βαθιά σκέψη». @Rolex_Bart_Michiels

Η συνέχεια ήταν, μάλλον, αναμενόμενη: Αποφοίτησε από το πανεπιστήμιο του Birmingham σπουδάζοντας φιλολογία και θέατρο και σύντομα βρήκε δουλειά στο BBC, στο τμήμα δραματολογίας. Αλλά η δίψα της για να σκηνοθετήσει την οδήγησαν στο Bristol Old Vic για να συνεργαστεί στην πορεία με μεγάλους οργανισμούς της χώρας: Royal Court, Royal National Theater, Royal Shakespeare Company, Donmar Warehouse. Στα μέσα της δεκαετίας του ’90, o, τότε, διευθυντής της Opera North, Nickolas Payne της προτείνει να σκηνοθετήσει όπερα. «Είχα δει κάποιες σκηνοθεσίες της και είχα εντοπίσει τον τρόπο που οι ηθοποιοί της αντιδρούσαν στη σκηνή. Αν μετέφερε αυτή την λεπτομερή δουλειά και στην όπερα θα απελευθέρωνε τους λυρικούς τραγουδιστές» εξηγεί ο Payne. ΄Οπερ και εγένετο. Δεκάδες τίτλοι σπουδαίων έργων περνούν από τα χέρια της με μεγάλη επιτυχία – αν και η ματιά της στο έργο του Βάγκνερ «Το δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν» θεωρήθηκε ‘βλάσφημη’.

Για τον τρόπο δουλειάς της έχουν ειπωθεί πολλά: Ότι οι πρόβες των παραστάσεων της είναι πολύμηνης διάρκειας και αυστηρού προγράμματος. Ότι αν νικήσει η περιέργεια της για έρευνα, μπορεί να ανατρέψει το πλάνο μιας ολόκληρης δουλειάς.  Ότι προσέρχεται στην πρόβα με ένα στέρεο σχεδιασμό, αλλά παρόλα αυτά αναζητεί γενναιόδωρα τις απόψεις της ομάδας, χωρίς να νιώθει ότι απειλείται η κατασκευή της παράστασης της. «Δεν πρόκειται να αφήσω τίποτα που πέφτει στο τραπέζι να πάει χαμένο και θα δοκιμάσω οτιδήποτε προταθεί αν αυτό επιτρέψει στην ομάδα να ανθίσει» λέει. Όπως έχει πει η σπουδαία Αγγλίδα ηθοποιός Fiona Show η Phylida Loyd «έχει το απαράμιλλο ταλέντο του παιχνιδιού, ανακατεμένου με βαθιά σκέψη».