“Πλούτος” του Αριστοφάνη από το Εθνικό Θέατρο στην Επίδαυρο

Δέχεται και αποδέχεται πολλά ο άνθρωπος, γνωρίζοντας ότι οι καιροί αλλάζουν, το ίδιο και οι άνθρωποι. Κάποτε η γνώση της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας και Ιστορίας επέτρεπε στους θεατές να απολαμβάνουν τα χορικά της τραγωδίας και το ονομαστί κωμωδείν, προσώπων και καταστάσεων από την επικαιρότητα της εποχής στις κωμωδίες του Αριστοφάνη. Σήμερα πολλά πραγματολογικά στα έργα του αρχαίου δράματος μας διαφεύγουν, δικαιολογώντας τολμηρές επεμβάσεις στα πρωτότυπα έργα. Οι περικοπές των χορικών είναι από τις πλέον συνηθισμένες. 

Για τις διασκευές αρχαίων και παλαιών έργων ο λόγος. Οι εποχές αλλάζουν, η κουλτούρα, οι νοοτροπίες, το γούστο επίσης. Τα περισσότερα έργα που γράφτηκαν πριν τον 19ο αι., όταν ανεβαίνουν σήμερα στο θέατρο, χρειάζονται κάποιο φρεσκάρισμα ώστε να εξασφαλιστεί κατά το δυνατόν η προσοχή του σημερινού θεατή. Ακόμη και με δημιουργίες του 20ου αι., το πρόβλημα είναι σαφές – και όχι μόνο στο θέατρο: απαιτείται προσπάθεια να παρακολουθήσεις σήμερα μία σινεφίλ ταινία του ’50 και του ’60. Η επέλαση του αμερικανικού κινηματογράφου τις τελευταίες δεκαετίες, έχει επηρεάσει το βλέμμα μας, την σχέση μας με τη χρονικότητα (τον, ποιητικής τάξης, ρυθμό) της κινηματογραφικής αφήγησης.

Ειδικά στο αρχαίο δράμα, αλλά και στα σαιξπηρικά έργα και σε άλλες σπουδαίες στιγμές της παλαιάς δραματικής τέχνης, έχουμε δεχθεί την αναγκαιότητα κάποιας επεξεργασίας – παρότι ισχύει αξιωματικά ότι μορφή και περιεχόμενο είναι αξεχώριστα στα έργα τέχνης και δεν γίνεται να επέμβεις στη μία, χωρίς να πληγώσεις το άλλο. Αλλά υπάρχει κλίμακα στο βαθμό της επέμβασης και όταν από το πρωτότυπο μένει … κάτι λίγο, είναι ανέντιμο να χρησιμοποιείται ο τίτλος του, χωρίς κάποια συμπληρωματική λέξη που να δηλώνει ότι πρόκειται για νέο έργο, χαλαρά βασισμένο στο πρωτότυπο.

Φτάσαμε την περασμένη Παρασκευή στην Επίδαυρο για να δούμε τον «Πλούτο» του Αριστοφάνη, παραγωγή του Εθνικού Θεάτρου, σε διασκευή και σκηνοθεσία Νικίτα Μιλιβόγεβιτς. Μόνο που δεν είδαμε την αριστοφανική κωμωδία αλλά ένα άλλο έργο.

Η υπόθεση του κατ’ Αριστοφάνη «Πλούτου» (388 π.Χ.) είναι γνωστή: Ο Χρεμύλος, ένας Αθηναίος που δύσκολα τα φέρνει βόλτα, πάει στο μαντείο των Δελφών να ζητήσει συμβουλή, τι να κάνει ώστε το παιδί του να αποκτήσει πλούτη. Μήπως τα καταφέρει στη ζωή του καλύτερα, αν γίνει παλιάνθρωπος; Ο χρησμός του λέει να ακολουθήσει τον πρώτο που θα συναντήσει. Αυτό και κάνει. Είναι ένας τυφλός γέρος, που σύντομα θα μάθει πως είναι ο Πλούτος. Το ότι δεν βλέπει εξηγεί γιατί άνθρωποι έντιμοι δεν ζουν αξιοπρεπώς, όπως τους αξίζει, ενώ φαύλοι και αχρείοι κάθε κατηγορίας περνούν ζωή χαρισάμενη.

Ο Χρεμύλος δεν θέλει τον Πλούτο για τον εαυτό του. Φωνάζει κι άλλους, εργατικούς αλλά φτωχούς Αθηναίους, να μοιραστούν τα καλά που θα τους δώσει ο Πλούτος, όταν βρει το φως του. Καταφθάνει όμως και η Πενία και προσπαθεί να τον πείσει ότι πλούτος για όλους, θα ήταν συνθήκη επιζήμια για όλους. (Η Πενία δεν ταυτίζεται με την ακραία φτώχεια – η ίδια εξηγεί ότι δεν εκπροσωπεί τους «πτωχούς», αυτούς που ζουν με το τίποτα, αλλά τους πένητες, που ζουν συνετά, δουλεύοντας. Δεν τους περισσεύουν τα αγαθά αλλά δεν ζουν και σε κατάσταση στέρησης). Ο Χρεμύλος και ο φίλος του ο Βλεψίδημος δεν πείθονται από τα επιχείρηματά της και την αποπέμπουν. Πάνε τον θεό στο Ασκληπιείο, πράγματι βρίσκει το φως του και όλοι μαζί γιορτάζουν την νέα εποχή που ξημερώνει.

Τότε αναλαμβάνει ο Καρίων, ο δούλος του Χρεμύλου, τους ανεπιθύμητους που καταφθάνουν για να ευεργετηθούν από τον Θεό: ένας συκοφάντης, μία γριά που εξαγόραζε τον έρωτα ενός νέου, ο Ερμής και ο ιερέας. Τα κωμικά επεισόδια κλείνουν με την επανεμφάνιση του Χρεμύλου που ολοκληρώνει την καλή πράξη με μία απόφαση που μετατοπίζει την ωφέλεια από το ατομικό στο συλλογικό: θα οδηγήσει τον Πλούτο στο πίσω μέρος του ναού της Αθηνάς ώστε να φυλάει το δημόσιο ταμείο. Ευτυχής πολίτης είναι ο πολίτης ευημερούσας πόλης.

Κανένα από τα τελευταία επεισόδια δεν υπάρχει στον κατά Μιλιβόγεβιτς «Πλούτο». H παράσταση ξεκινά συγκρατημένα, ακολουθώντας το πρωτότυπο έως και την εμφάνιση της Πενίας, (περίπου ως το μέσον του έργου). Στη συνέχεια, ωστόσο, ο Χρεμύλος οδηγεί τον Πλούτο στον Ασκληπιό, που εδώ αποκτά ρόλο. Θα δούμε, λοιπόν, πώς ο Γιάννης Κότσιφας ως Ασκληπιός, με διάφορες λατινικούρες (που παραπέμπουν στον τύπο του Ντοτόρε ή του Σοφολογιότατου της Κομέντια ντελ Άρτε, του σχολαστικού βλάκα), γιατρεύει τον Πλούτο με την βοήθεια μιας νοσοκόμας, ονόματι Ντολόρες (η Γαλήνη Χατζηπασχάλη, που ερμήνευσε και την Πενία), με την οποία ερωτοτροπεί κατά βούλησιν.

Η επόμενη μέρα βρίσκει τους πρώην αγρότες αραχτούς σ’ ένα τεράστιο χαλί, να σέρνονται από την απραξία και τη ραστώνη, έχοντας απολέσει την αίσθηση, και την αξία, του χρόνου. Ο Κώστας Κορωναίος στον ρόλο του Δίκαιου (πρόσωπο που υπάρχει στο πρωτότυπο – εμφανίζεται για να ευχαριστήσει τον Θεό για την αίσια αλλαγή στη ζωή του), εδώ υπενθυμίζει το αυτονόητο: για ό,τι αποκτάει κανείς, πρέπει να καταβάλλει το αντίτιμο.

Η Μαρία Διακοπαναγιώτου, στη συνέχεια, ερμηνεύει τραγουδώντας έναν ρόλο που επινόησε ο Μιλοβόγεβιτς: είναι, ας πούμε, η Συνείδηση που θυμίζει πως, ζώντας μες στην αφθονία και τις απολαύσεις, οι άνθρωποι χάνουν την ικανότητα να εκτιμούν, να επιθυμούν, να χαίρονται όταν εκπληρώνονται όσα έχουν προσπαθήσει να αποκτήσουν. Κι επειδή οι Αθηναίοι αρκέστηκαν στην τρυφηλή ζωή, ο Πλούτος τους εγκαταλείπει εν απορία για άλλα μέρη. Οι μέρες των ευτραφών αγελάδων τελείωσαν. Σκοτάδι.

Στην πραγματικότητα, αυτό που έκανε ο Νικίτα Μιλιβόγεβιτς ήταν μία παράσταση που επιβεβαιώνει τον λόγο της Πενίας. Αν δηλαδή ήταν όλοι πλούσιοι, κανένας δεν θα εργαζόταν, κανένας δεν θα καλλιεργούσε τη γη, κανένας δεν θα μάθαινε τέχνη. Μια σειρά από προβληματικά, έως και δραματικά, φαινόμενα, θα εκδηλώνονταν τότε στις ανθρώπινες κοινωνίες. Η περίπτωση της χώρας μας, και άλλων χωρών, που πείστηκαν ότι η κατανάλωση και ο άμετρος δανεισμός, εξασφαλίζει την ευδαιμονία, αποδεικνύουν, κατά τον σκηνοθέτη, ότι η Πενία έχει δίκιο.

Αλλά δεν πάμε στο θέατρο για μάθημα, όταν μάλιστα γνωρίζουμε καλά, και εξακολουθούμε να βιώνουμε, τις συνέπειες της ανορθολογικής οικονομικής πορείας της χώρας. Ο Αριστοφάνης περνά τον χρήσιμο για τους πολίτες προβληματισμό στη σκηνή με την Πενία, αλλά με τα επεισόδια διασκεδάζει το κοινό, αποκαλύπτοντας έξυπνα την συνθετότητα των ανθρωπίνων, και πώς μία «ισότητα πλούτου» θα ήταν εκ των πραγμάτων άνιση. Εννοείται πως προτιμώ το έργο του Αριστοφάνη από το έργο του Μιλιβόγεβιτς. Και έχω την απαίτηση να καθίσταται εκ των προτέρων σαφές ότι δεν πρόκειται για την αριστοφανική κωμωδία αλλά για έργο νέας κοπής. 

Όλοι οι ηθοποιοί ήταν εξαιρετικοί (όσο κι αν δυσκολεύομαι να συνηθίσω τις ψείρες ενίσχυσης της φωνής τους): ο Βασίλης Χαραλαμπόπουλος στον ρόλο του Πλούτου, ο Γιώργος Γάλλος ως Χρεμύλος, ο Στέλιος Ιακωβίδης ως Καρίων, ο Μάνος Βακούσης στο ρόλο του Βλεψίδημου, και οι Γαλήνη Χατζηπασχάλη, Μαρία Διακοπαναγιώτου, Κώστας Κορωναίος, Μιχάλης Τιτόπουλος, έκαναν ό,τι καλύτερο μπορούσαν. Μαζί με τον Χορό οκτώ Ελλήνων μουσικών (τρομπέτα, τρομπόνι, τούμπα, σαξόφωνο και κρουστά), που έπαιξαν την ευχάριστη, «βαλκανική» μουσική του Άγγελου Τριανταφύλλου, διέσωσαν ό,τι η δραματουργία (και κάτι κακόγουστα ευρήματα, όπως το drone που κάποια στιγμή προσγειώνεται στην ορχήστρα) υπονόμευσε καίρια: την υπομονή μας.