Συν & Πλην: «Ο εχθρός του λαού» στο Θέατρο Κνωσσός

Το καλοκαίρι του 2013, ο Τόμας Οστερμάγιερ έρχεται στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου με μια διασκευή του στο τοτεμικό έργο του Χένρικ Ιψεν «Ο εχθρός του λαού». Η διασκευή βασίζεται στην, ομολογουμένως ευρηματική, ιδέα κατά την οποία η παράσταση θα συνομιλήσει κυριολεκτικά με το κοινό, λίγο πριν την κορύφωση της. Η θεματική της εξάλλου προσφέρει μια εξαιρετική ευκαιρία καθώς εμπλέκει το δημόσιο συμφέρον μιας πόλης.

Κεντρικός ήρωας του σπουδαίου Νορβηγού είναι ο γιατρός Τόμας Στόκμαν, ένας ιδεολόγος, μια φύση επαναστατική και στερεωμένη στην ηθική, ο οποίος εργάζεται ως ιατρικός σύμβουλος σε μια επαρχιακή λουτρόπολη, που συνάμα είναι και η ιδιαίτερη πατρίδα του. Είναι ενθουσιασμένος που συμβάλλει στο κοινό καλό για τους συμπολίτες και τους έχοντες ανάγκη ασθενείς, αν και για να ‘τακτοποιηθεί’ επαγγελματικά έχει βοηθήσει ο αδερφός του, ο οποίος είναι ο δήμαρχος της πόλης και πρόεδρος της επιχείρησης των λουτρών. Ο γιατρός είναι παντρεμένος με την Καταρίνα, μια εξίσου φλεγόμενη και οραματική ψυχή, αναπληρώτρια καθηγήτρια σε δημόσιο σχολείο που ονειρεύεται ν’ ανοίξει ένα δικό της σχολείο, το οποίο θα παρέχει στα παιδιά ίσες ευκαιρίες στη μόρφωση με τους προνομιούχους συμμαθητές τους που σπουδάζουν σε ιδιωτικά κολλέγια. Η ήρεμη ζωή τους διαταράσσεται όταν η έρευνα του δρ. Στόκμαν για την ποιότητα των νερών των λουτρών αναδεικνύει υπάρχει μια εκτεταμένη μόλυνση στο σύστημα ύδρευσης, που καθιστά την λουτρόπολη «ένα βόθρο πολυτελείας» και κίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Ο Τόμας μοιράζεται τα νέα με τον αδερφό του Πέτερ, ο οποίος λίγο νοιάζεται για την ασφάλεια των συμπολιτών του. Λάβρος με τις προθέσεις του αδερφού του να αποκαλύψει την αλήθεια μέσω των τοπικών εφημερίδων κάνει ό,τι περνάει από το χέρι του για να διαστρεβλώσει την αλήθεια – το υψηλότερο ιδανικό του Τόμας – και να σπιλώσει τη φήμη του τελευταίου σε ολόκληρη την πόλη.

Σχεδόν 145 χρόνια από το πρώτο ανέβασμα του ιψενικού έργου και «Ο εχθρός του λαού» διατηρεί το σφρίγος και, δυστυχώς, την ταύτιση του με την κοινωνική και πολιτική ζωή όπου τα οικονομικά συμφέροντα επικρατούν με αθέμιτα μέσα υπονομεύοντας κάθε προσπάθεια για διαφάνεια, προάσπισης του κοινού καλού, της δικαιοσύνης και της αλήθειας.

Στη διασκευή του Οστερμάγιερ – σε συνεργασία με τον Φλοριάν Μπορχμάγιερ– η δραματουργία εκτονώνεται κατά τη συνέλευση της πόλης σε ένα είδος συμμετοχικού θεάτρου. Η, από γραφής, συνέλευση οδηγείται σε μια τρόπον τινά λειτουργία της αρχαίας αθηναϊκής αγοράς, ως τόπο διακίνησης απόψεων και ιδεών. Κι έτσι, εκτός από τους διεφθαρμένους πολιτικούς, τους δημοσιογράφους που συναγελάζονται μαζί τους και τους πολίτες οι οποίοι αρνούνται να θυσιάσουν τα οικονομικά τους προνόμια – ακόμα κι αν διακυβεύεται η υγεία τους – το έργο καλεί και το κοινό να προσθέσει τις δικές του λέξεις και να διατυπώσει τις απόψεις του σαν να πρόκειται για τους κατοίκους της λουτρόπολης.

Η εκδοχή αυτή φορτίζει τα κεντρικά διλήμματα του Ίψεν αν η ενσυνειδησία καταχωρείται ως ιδεολογικός ελιτισμός κι αν η πολιτική είναι καταδικασμένη να ασκείται με το μανδύα της καπηλείας.

Ο Μιχάλης Οικονόμου σε σκηνή της παράστασης με την Άλκηστις Ζιρώ.

O σκηνοθέτης της νεότερης γενιάς της γερμανικής σκηνικής πρωτοπορίας φέρνει το magnus opus του και το εφαρμόζει στα ελληνικά υλικά: στους Έλληνες ηθοποιούς, στην ελληνική βαλτώδη πραγματικότητα και στους Έλληνες θεατές – πολίτες. Κι ενώ ένα μεγάλο μέρος αυτής της στόχευσης επιτυγχάνεται – κυρίως μέσα από αξιομνημόνευτες ερμηνείες και μια συνολικά νευρώδη παράσταση – δεν λείπουν οι διαφυγές. Ο διδακτισμός καταβάλλει ένα κρίσιμο μέρος της δραματουργίας, απομακρύνοντας τους υπέρμαχους της αλήθειας και της απόδοσης δικαιοσύνης μέσα σε στομφώδεις, ξύλινους, ηθικοπλαστικούς λόγους.

Το σκηνικό σε σχεδιασμό του Γιαν Πάπελμπάουμ και ζωγραφική της Καταρίνα Ζίμκε.

Ένα από τα αγαθά της σκηνοθεσίας του Τόμας Οστερμάγιερ είναι η καθοδήγηση του στην ομάδα των Ελλήνων πρωταγωνιστών που, σχεδόν, στο σύνολο της έχει καταφέρει να συνδυάσει την ποθητή ερμηνευτική «φυσικότητα» των ευρωπαίων συναδέλφων της και το παθιασμένο φλέγμα της ελληνικής σκηνής. Η παράσταση, κατά συνέπεια, ευτυχεί (αν δεν επενδύει) στις ερμηνείες με τρεις ηθοποιούς να δίνουν έναν ισχυρό τόνο.

Καταρχάς, ο Μιχάλης Οικονόμου στο ρόλο του συμβιβασμένου με τα ιδιωτικά συμφέροντα δημάρχου λάμπει την ώρα που προκαλεί αποστροφή για το έρεβος της διεφθαρμένης του φύσης. Άψογος στη διαχείριση των κλιμακώσεων και των προσωπείων της εξουσίας καταφέρνει να συμπυκνώσει πολλά ερεθίσματα από λαϊκιστές πολιτικούς που μας περιτριγυρίζουν με αφθονία. Η ερμηνεία του τον βαφτίζει με βεβαιότητα «εχθρό του λαού» αν και η θεωρία του Ίψεν αναδεικνύει την πλειοψηφία ως μάστιγα, άρα και εχθρό της αλήθειας – ίσως στην καλύτερη, έως τώρα, ερμηνεία της πορείας του.

Έπειτα, η Λένα Παπαληγούρα καθώς υποδύεται την Άσλακσεν, την διαρκώς ελισσόμενη εκδότρια της τοπικής εφημερίδας. Η Παπαληγούρα αφομοιώνει τον ανερυθρίαστο οπορτουνισμό κυνισμό της ηρωίδας της μέσα σε μια απολαυστική, βαθιά σαρκαστική ερμηνεία, την πλέον ‘χαμαιλεοντική’ της παράστασης, ενώ αναδεικνύει και τα εξαιρετικά αντανακλαστικά της στον αυτοσχεδιασμό, όταν πλέον το κοινό μπαίνει στη ‘συζήτηση’.

Ο Κωνσταντίνος Μπιμπής έχει το αβαντάζ του «καλού ήρωα» εκπροσωπώντας τη δικαιοσύνη στο πρόσωπο του γιατρού Στόκμαν. Ωστόσο, δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει την φλεγόμενη διάσταση που παίρνει η ερμηνεία του – ένα πύρινο μανιφέστο κατά του σύγχρονου συστήματος, που επιτίθεται στο λαό λέγοντας πως «αν η δίψα σας για τα λεφτά κατασπαράζει την αλήθεια, αυτή η κοινωνία αξίζει να αφανιστεί».

Λιγότερο παλλόμενοι ρόλοι αλλά με ενδιαφέρουσες αποδόσεις να συναντήσουμε και στο πρόσωπο της Άλκηστις Ζιρώ που υποδύεται την επίσης ιδεολόγο Καταρίνα, τον Στέλιο Δημόπουλο – και φέτος σε ρόλο διαπλεκόμενου δημοσιογράφου – εδώ ως ο τυπικός προδότης μιας φιλίας και ιδεολογίας Χόβσταντ, ο Ιάσονας Άλυ σε μια πιο ανάλαφρη, σατιρική εκδοχή του δημοσιογράφου με τα πολλά πρόσωπα. Και τέλος, ο Ιερώνυμος Καλετσάνος καθρεφτίζοντας στιβαρά την ανελέητη δύναμη του κεφαλαίου που ελέγχει τα πάντα.

Πέραν του στέρεου οικοδομήματος που χτίζει με τους ηθοποιούς του, ο Τόμας Οστερμάγιερ καταφέρνει να καλπάσει – τουλάχιστον στο μεγαλύτερο μέρος της παράστασης – πάνω σε ένα ταχύ, αγωνιώδη ρυθμό που διαπνέεται από μια αμεσότητα, τα διακυβεύματα της οποίας είναι ικανά να αιχμαλωτίσουν το κοινό · πριν αποφασίσουν να το βάλει στο παιχνίδι. Φυσικά, η οργάνωση της «λαϊκής συνέλευσης», φανερά εμπνευσμένη από τις αρχές της άμεσης δημοκρατίας προδίδει μια σκηνοθετική μαεστρία. Μοναδικό ψεγάδι της σκηνοθεσίας, είναι αυτή η πλαδαρή περιοχή μετά το «άνοιγμα» της παράστασης, όπου η αφήγηση, κάπως ‘κουρασμένη’ επιστρέφει στο συμβατικό περιβάλλον της.

Ο Αντώνης Γαλέος διαχειρίζεται το ώριμο υλικό της δραματουργίας – σχηματισμένης σε πολλά σημεία από το 2012, χρονικό σημείο καμπής για το, ενδοτικό στον βαθύ καπιταλισμό, παγκόσμιο σύστημα – με μεταφραστική ενάργεια, καθιστώντας ευκρινή και τα πλέον καταγγελτικά πολιτικά μέρη του έργου.

Με γλώσσα των τοίχων, άρα και γλώσσα λαϊκής διαμαρτυρίας, μοιάζουν πολλά από τα συνθήματα και τα ζωγραφισμένα με κιμωλία σκίτσα στην επιφάνεια μαυροπίνακα του σκηνικού. Ο σχεδιασμός του Γιαν Πάπελμπάουμ, η ζωγραφική της Καταρίνα Ζίμκε και η προσαρμογή των υλικών από τη Νατάσα Τσιντικίδη δημιουργούν ένα πολυσήμαντο σκηνικό περιβάλλον που διαρκώς μεταμορφώνεται και μετεωρίζεται ανάμεσα στο ρεαλισμό και το σύμβολο.

Ιάσονας ‘Αλυ και Στέλιος Δημόπουλος στους ρόλους των διεφθιαρμένων δημοσιογράφων.

Με επίκεντρο το δημόσιο ξέσπασμα του δρ. Στόκμαν, η διασκευή τοποθετεί προς συζήτηση πολλά και τεράστια αδιέξοδα γύρω από τη δόμηση των σύγχρονων κοινωνιών. Κι ενώ όλα σηματοδοτούν ιδεολογικά κρίσιμες τοποθετήσεις για το οικονομικό σύστημα που αδηφάγο αλλοτριώνει την ανθρώπινη φύση, ο λόγος του Στόκμαν δεν ξεφεύγει από την παγίδα του διδακτισμού, της καταγγελίας, αναγνωρίζοντας εντός του περισσότερο ένα πνεύμα κομματικών τσιτάτων παρά λόγια που φέρουν μια γήινη δυναμική για να αφυπνίσουν το λαό – κοινό.

Ανανεωμένη, μέσα από την αμεσότητα της, διασκευή του κλασικού ιψενικού κειμένου που αναπνέει δυναμικά χάρη σε μερικές εξαιρετικές ερμηνείες και κάποιες καλές σκηνοθετικές ιδέες, πριν αυτονοϋπονομευθεί από συγγραφικές συμβάσεις.