Ασπασία Λαμπρινίδου, πόσο ροκ ήταν, τελικά, ο Τζων Κητς;

Έζησε γρήγορα και πέθανε νέος, νεότερος, μάλιστα, από τον Μπάιρον και τον Σέλεϋ, τους άλλους δύο της «αγίας τριάδας» των βρετανών ρομαντικών ποιητών. Όταν άφησε την τελευταία του πνοή στην Ιταλία ήταν μόλις 25 ετών· τις ίδιες μέρες, στην άλλη άκρη της θάλασσας, στη Βαλκανική Χερσόνησο, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης διάβαινε τον ποταμό Προύθο, ξεκινώντας αυτό που έμελλε να γίνει η Ελληνική Επανάσταση.

Πεθαίνοντας από φυματίωση, ο άγγλος ρομαντικός ποιητής άφησε πίσω του όχι μονάχα «το όνομά του γραμμένο στο νερό», όπως θέλησε να χαράξουν πάνω στο μνήμα του, αλλά ένα πλούσιο έργο, πάνω από 60 σονέτα και αρκετές μεγάλες ωδές, όλα συμπυκνωμένα μέσα σε τέσσερα μόλις χρόνια. Μια δημιουργική έκρηξη σε διαρκή μάχη με τον χρόνο…

Πριν από μερικούς μήνες κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Κίχλη, μια επιλογή ποιημάτων και επιστολών του Κητς, σε καινούργια μετάφραση στα ελληνικά, από την Ασπασία Λαμπρινίδου. Με την ευκαιρία της κυκλοφορίας αυτής της ανθολόγησης από τα ποιήματα, αλλά και τις επιστολές του Τζων Κητς, που για τίτλο της έχει έναν στίχο του: «A thing of beauty», μιλήσαμε με τη μεταφράστρια για τον άγγλο ρομαντικό και την απήχησή του δύο αιώνες μετά, αλλά και για την ίδια τη μετάφραση της ποίησης.

Πορτρέτο του Κητς στο κρεβάτι του, ένα μηνα πριν τον θάνατό του

Γιατί σήμερα, εν έτει 2024, να διαβάσει κανείς Κητς; Οι ρομαντικοί ποιητές του 19ου αιώνα έχουν έρθει ξανά στη μόδα;

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το αλφάβητο και οι τρόποι του ρομαντισμού ανήκουν στο μακρινό παρελθόν. Ο Κητς θα μας μιλήσει αν κοιτάξουμε πίσω απ’ αυτά. Διακόσια χρόνια μετά το θάνατό του, τα ερωτήματα που θέτει είναι ακόμα επίκαιρα: Η αναζήτηση της ευτυχίας στο εφήμερο, το φευγαλέο της εμπειρίας, η ομορφιά που κρύβεται στο καθετί, ακόμα και στην απώλεια, που τη γνώριζε καλά. Η ποίησή του δεν έχει βάρος, είναι ανεπιτήδευτη, αγγίζει την ψυχή χωρίς να της επιβάλλεται. Και σε μια εποχή ελέγχου, καταστολής, καθωσπρεπισμού, έχουμε ανάγκη την απελευθερωτική εξέγερση των αισθήσεων, την ευφορία μιας τέχνης όπως η δική του.

Στην εποχή του Κητς η βιομηχανική επανάσταση υποσχόταν πολλά. Σήμερα σε ό,τι μας περιβάλλει και αποτελεί το παρόν και το μέλλον μας -που προοιωνίζεται σκοτεινό- η φαντασία εξακολουθεί να είναι η μεγαλύτερή μας δύναμη, η φύση η μόνη καταφυγή. Άρα ναι, ίσως οι ρομαντικοί να είναι στη μόδα.

Πέρα απ’ αυτά, ο Κητς είναι πια μέρος της ποπ κουλτούρας: Φράσεις από τις ερωτικές επιστολές του και στίχοι από τα ποιήματά του ακούγονται σε αμερικάνικες σειρές και ταινίες, ποιήματά του έχουν μελοποιηθείμε τους πιο διαφορετικούς τρόπους. Η ζωή του έγινε ταινία. Ο ίδιος δεν είχε, όπως λέει, «καμιά βεβαιότητα», για τίποτα –αυτό σίγουρα τον κάνει έναν από μας.

Πορτρέτο του Τζων Κητς

Ο Κητς γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Λονδίνο στα χρόνια των ναπολεόντειων πολέμων. Δεν ήταν αριστοκράτης, έκανε μέτριες σπουδές, έπρεπε να δουλεύει για να ζήσει. Το 1815 και ’16, όταν έγραφε τα πρώτα του ποιήματα, άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα ιατρικής, αλλά σύντομα εγκατέλειψε την επιστήμηγια να αφοσιωθεί στην ποίηση. Δοκίμασε τις δυνάμεις του στα πιο διαφορετικά λογοτεχνικά είδη, έφτασε γρήγορα από τη μαθητεία στην αριστοτεχνία κι άφησε πίσω του ένα τεράστιο έργο –όλα αυτά μέσα σε λιγότερο από τέσσερα χρόνια. Άρρωστος με φυματίωση, έφυγε γιατην Ιταλία το Σεπτέμβριο του 1820 και πέθανε στη Ρώμη λίγους μήνες αργότερα.

Σε σύγκριση με τους ποιητές της γενιάς του (Μπάιρον, Σέλεϋ), ο Κητς δεν ήταν επαναστάτης ούτε κοινωνικός αναμορφωτής. Οι περιπέτειές του είναι περιπέτειες της ψυχής. Γράφει και ταυτόχρονα ανακαλύπτει τον κόσμο και τον εαυτό του. Αναζητά μια υψηλότερη αλήθεια, μια αλήθεια που διαρκεί, και τη βρίσκει στην τέχνη του. Απεχθανόταν φυσικά οποιουδήποτε είδους εξουσία, πολιτική ή θρησκευτική –απεχθανόταν την επιτήδευση και τον καλλιτεχνικό εγωκεντρισμό.«Πιστεύω πως θα ήμουν ένας επαναστάτης άγγελος αν μου είχε δοθεί η ευκαιρία», γράφει.

Μεταφράζοντας ποίηση αναλαμβάνεις μια μεγάλη ευθύνη: να συστήσεις έναν ποιητή στο κοινό του. Είναι μια διαδικασίαι διαίτερα απαιτητική αλλά και γοητευτική. Οι πολλές δυσκολίες γίνονται ακόμα περισσότερες όταν έχουμε να κάνουμε με ποίηση παλιότερων εποχών, μεπολύ διαφορετικό λόγο, ιδέες, αισθητική, πολιτισμικό περιβάλλον από τα δικά μας. Η απόσταση πρέπει να γεφυρωθεί με έναν ουσιαστικό και ικανοποιητικό καλλιτεχνικά τρόπο. Να μην προδώσεις το πρωτότυπο, να μην αποθαρρύνεις τονσημερινό καλοπροαίρετο αναγνώστη. Και βέβαια, ακόμα και σε μια μετάφραση που γίνεται με όλες τις καλές προθέσεις, με γνώση και κόπο, η γοητεία του πρωτότυπου (στην περίπτωση του Κητς η μουσικότητα της γλώσσας του, η δύναμη και η ομορφιά της) είναι εύκολο να χαθεί. Αυτός είναι ένας μεγάλος κίνδυνος.

Συμφωνώ. Αν η μεταφρασμένη ποίηση δεν είναι ποίηση, δεν έχει λόγο ύπαρξης. Στη μετάφραση και στην πρωτογενή ποίηση η επιλογή της «κατάλληλης» λέξης γίνεται με την ίδια ακριβώς διαδικασία. Μεταφράζοντας ανα-δημιουργείς τη φράση, το ρυθμό, την ένταση του λόγου, την όλη αίσθηση του πρωτότυπου. Ένα νέο ποίημα γεννιέται τελικά, που θα ζήσει τη ζωή του σαν αυτόνομη ύπαρξη. Φυσικά, όλα πρέπει να γίνονται με σεβασμό, αγάπη, υποταγή στονλόγο του ποιητή –αυτός είναι ο οδηγός μας. Ο μεταφραστής δεν πρέπει να προβάλλει το εγώ του–να ένας μεγάλος πειρασμός. Δεν πρέπει να ξεχνά πως δεν είναι παρά ένας διαμεσολαβητής.

Πεθαίνοντας στα 25 του ο Κητς κατέκτησε την αιώνια νεότητα. Ο μύθος που τον ακολουθεί είναι πολύ ελκυστικός: ταλέντο, άδικη μοίρα, ανολοκλήρωτος έρωτας. Τι άλλο να ζητήσει κανείς;

Μπορούμε να πούμε ότι όλοι οι ρομαντικοί της γενιάς του, με πρώτο και καλύτερο τον Μπάιρον, ήταν «ροκ». Πολύ φιλόδοξοι, κακά παιδιά, ριψοκίνδυνοι, όλοι πέθαναν νέοι–κάποιες φορές ο μύθος τους μάς είναι πιο γνωστός από το έργο τους. Πεθαίνοντας στα 25 του ο Κητς κατέκτησε την αιώνια νεότητα. Ο μύθος που τον ακολουθεί είναι πολύ ελκυστικός: ταλέντο, άδικη μοίρα, ανολοκλήρωτος έρωτας. Τι άλλο να ζητήσει κανείς;

Βέβαια, ο Κητς δεν ήταν μόνο αυτά: Ζούσε εντατικά, ήθελε να ταξιδέψει, φιλοδοξούσε να κατακτήσει, όπως έλεγε, τον πύργο της ποίησης. Ούτε ήταν αυτοκαταστροφικός– τα ρίσκα τα έπαιρνε στην τέχνη του. Δημιούργησε τον εαυτό του ξεκινώντας από το πουθενά, διεκδίκησε το δικαίωμά του στην έκφραση και δεν έκανε πίσω. Η γνώση του επικείμενου θανάτου δίνει στα ποιήματά του μια αίσθηση «επείγοντος»– δεν είχε καιρό να χάσει .Μοιάζει σα να «κάηκε» από το ίδιο του το πάθος για ζωή, σίγουρα, λοιπόν, είναι«ροκ».

Το βιβλίο περιέχει και επιστολές. Πώς συνδέονται με την ποίησή του;

Οι επιστολές του Κητς(σε φίλους, στα αδέρφια του, στην αγαπημένη του) είναι κείμενα ιδιαίτερα γοητευτικά, θεωρούνται μάλιστα από τις καλύτερες του είδους.Χάρη σ’αυτές γνωρίζουμε μέρα με τη μέρα τη ζωή του, τη σκέψη του,τις αγωνίες της ψυχής του, τις αμφιταλαντεύσεις του.Βλέπουμε ένα νέο άνθρωπο,ιδιοφυή,φιλόδοξο, δοσμένο ολοκληρωτικά στην τέχνη του, να αναζητά τη θέση του στον κόσμο.(«Θέλω να κάνω κάποιο καλό στον κόσμο», γράφει κάπου.) Συγχρόνως οι επιστολές είναι κλειδιά για την ποίησή του – οδηγούνστα ποιήματα και «συνομιλούν» μ’ αυτά. Για παράδειγμα, στο γνωστό σονέτο «Όταν φοβάμαι πως θα φύγω απ’ τη ζωή» ο Κητς μεταγράφει ποιητικά τους φόβους που εκφράζει σε πολλές επιστολές του ότι πεθαίνοντας δεν θα έχει αφήσει τίποτα που να αξίζει νατον θυμούνται γι’ αυτό (βέβαια, γράφοντας αυτό το υπέροχο σονέτο, έχει ήδη κατορθώσει κάτι για το οποίο αξίζει να τον θυμόμαστε!).